O’zbekiston milliy universitet

Madaniy nigilizm
Ommabop zamonaviy nigilizm madaniydir. U jamiyat hayotining barcha sohalarida madaniy yo‘nalishlarni inkor etishda namoyon bo‘ladi. 60-yillarda G‘arbda kuchli “aksil madaniyat” harakati vujudga keldi. Keyin u Russo, Nitsshe va Freydning qarashlariga tayandi. Qarama-qarshi madaniyat barcha G'arb sivilizatsiyasi va burjua madaniyatini butunlay inkor etdi. Eng qattiq tanqid ommaviy jamiyat va ommaviy madaniyatning iste'molchilik kultiga qarshi qaratilgan edi. Ushbu tendentsiya tarafdorlari faqat avangardni saqlab qolish va rivojlantirishga loyiq ekanligiga amin edilar.
Diniy nigilizm
Nigilizm zamonaviy hodisa deyish adolatdan bo‘lardi. Uning eng mashhur turlaridan biri diniy nigilizmdir. Bu atama ostida qo'zg'olonni, dinga qarshi isyonni xudbin shaxs nuqtai nazaridan, jamiyatning ma'naviy qadriyatlariga inkor va salbiy munosabatni tushunish odatiy holdir. Dinga nisbatan bunday tanqid ruhsizlikda, hayotning o'ziga pragmatik munosabatda ifodalangan o'ziga xos xususiyatga ega. Mubolag'asiz, nigilistni kinik deb atash mumkin, ular uchun hech narsa muqaddas emas. Bunday odam o'zining g'arazli maqsadlari tufayli dinni harom qilishi mumkin.
Ijtimoiy nigilizm
Ijtimoiy nigilizm - bu turli xil ko'rinishlarda ifodalangan tendentsiya, jumladan:
Jamiyatning ayrim qatlamlari tomonidan mavjud islohotlar kursini qabul qilmaslik.
Yangi turmush tarzi va yangi qadriyatlarni rad etish.
Yangiliklardan, o'zgarishlardan norozilik.
Turli zarba usullari va transformatsiyalariga qarshi ijtimoiy norozilik.
Turli siyosiy qarorlar bilan kelishmovchilik.
Davlat institutlarini yoqtirmaslik (ba'zan dushmanlik).
G'arb xulq-atvor namunalarini inkor etish


Huquqiy idealizm
. Agar huquqiy nigilizm huquqni nazar-pi­sand qilmaslik yoki uni inkor etish hisoblansa, huquqiy idealizm huquqni haddan tashqari yuksak baholash, ideallashtirishni angla­tadi. Ikkala hodisa ham huquqiy savodsizlik, huquqiy ong yaxshi rivojlanmaganligi, siyosiy-huquqiy madaniyat pastligining nati­jasidir. Garchi huquqiy idealizm huquqiy nigilizm kabi ko‘zga yaqqol tashlanmasa-da, bu hodisa davlatga, jamiyatga huquqiy nigi­lizmdan kam zarar yetkazmaydi.
Ma’lumki, qonun muayyan faktning rasmiy e’tirof etilishi­dir. U faqat amalda shakllangan munosabatlarni qonuniylashti­radi, xolos. Shu ma’noda huquq iqtisodiy tuzumdan va u bilan bel­gilangan jamiyatning madaniy rivojlanish darajasidan ortiq bo‘lishi mumkin emas. Demak, jamiyatimizda o‘tkazilayotgan islohot­lar huquqiy jihatdan yaxshi ta’minlanishi lozim. Aks holda, qo­nunlarning kuchsizligi huquqiy nigilizmni, qabul qilinayotgan qonunlarga, ular vaziyatni yaxshi tomonga o‘zgartirishga qodirligiga ishonchsizlikni keltirib chiqaradi. Qonunlar ishlamasa, ularga munosabat sovuq bo‘ladi, qonunlar obro‘si to‘kilsa, hokimiyat nufu­ziga ham putur yetadi.
Darhaqiqat, huquqiy idealizm ko‘pchilik odamlarda yuzaga kel­gan muammolarni hal qilishning qonuniy, kengroq ma’noda – par­lament-konstitusiyaviy yo‘llariga, yangi ilg‘or institutlarga ishonch uyg‘otdi. Ayniqsa, mustabid sho‘ro tuzumi davrida uzoq vaqt huquqqa pragmatik yondashuv (unga qurol, vosita, dastak sifatida qarash) hukm surganligi ham huquqiy idealizmning avj olishiga imkoniyat yaratdi. Shunga muvofiq tarzda huquqqa «og‘ir yuk» or­tildi, unga katta umidlar bog‘landi. Tabiiyki, bu umidlar o‘zini oqlamadi.
Zotan, huquqni ideallashtirish uni ilohiylashtirish bilan barobardir. Bu muqarrar tarzda qonunlar va qonunosti hujjatla­rining ko‘payishiga olib keladi, barcha muammolarning yechimi shu hujjatlarda deb qaraladi. «Eng ko‘p qonunlar eng buzuq davlatda amal qiladi», deb ta’kidlagan edi donishmandlardan biri. O‘z-o‘zidan ravshanki, amaliy, oqilona chora-tadbirlar bilan mustah­kamlanmasa, yuzlab yoki minglab qonunlar ham vaziyatni o‘nglay ol­maydi.
O‘zbekistonda islohotlarni bosqichma-bosqich yakuniga yetkazish mustahkam huquqiy negizni taqozo etadi. O‘zbekistonning ikki pa­latali yangi parlamenti Konstitusiyaga muvofiq davr va islohotlar talablariga javob beruvchi qonunlar majmuini qabul qilishi lo­zim. Bunda xalq vakillari qonunlarning amaldagi imkoniyatlari va ularning chegaralari, bu qonunlarni amalga tatbiq etish yo‘llari haqida aniq tasavvurga ega bo‘lishlari muhim. Aks holda, jamiyat yana umidlar og‘ushiga qaytishi hech gap emas.
Shunday qilib, bir-birini oziqlantiruvchi huquqiy nigi­lizmga ham, huquqiy idealizmga ham barham berish muhim va zarur­dir. Zero, huquqiy nigilizm ham, huquqiy idealizm ham huquqiy madaniyatsizlikning umumiy noxush ko‘rinishidir. Har ikkala ho­latda ham: 1) qonunlar nazar-pisand qilinmaydi, ochiq-oydin buzi­ladi, ijro etilmaydi, qadrlanmaydi, izzat-hurmat qilinmaydi; 2) aksincha, qonunlarga barcha muammolarni bir zumda hal qilishga qodir moʻjizakor kuchga ega bo‘lgan hujjat sifatida qaraladi. De­mak, ularni bartaraf etmasdan turib huquqiy davlat g‘oyasini ro‘yobga chiqarish mumkin emas.
Ayni chog‘da shuni alohida qayd etish kerakki davlat onggi aho­lining huquqiy madaniyati rivojlanishi bilan bevosita bog‘liq­dir. Zero, davlat va huquq jamiyatda paydo bo‘lgan ikki o‘zaro bog‘­liq tushuncha hisoblanadi. Jamiyatga xizmat qilish esa ijtimoiy muvozanatni ta’minlash hamda iqtisodiy va ijtimoiy-madaniy tizim rivojlanishining barqarorligiga erishish, xavfsizlikka tahdidlarni bartaraf etish, shaxsning huquq va manfaatlarini hi­moya qilish kabi faol sa’y-harakatlarda o‘zining ifodasini topadi. Bunday demokratiyasiz, fuqarolik jamiyatisiz huquqiy davlat amal qilishi mumkin emasligi haqidagi xulosa kelib chiqadi. Chunki fuqarolik jamiyati davlatda yalpi farovonlikka erishish vazifa­sini bajaradi. Shunday qilib, davlatni bunday tushunish keng ma’nodagi ongining mohiyatini tashkil qiladi.
Bu borada mamlakatimizda ko‘pdan-ko‘p ishlar amalga oshirildi. Chunonchi, 1997 yilning 20 mayida O‘zbekiston Prezidenti Islom Karimov huquqni muhofaza qilish organlari rahbarlari, huquqshu­nos olimlar, ommaviy axborot vositalari vakillari bilan uchra­shuv o‘tkazdi. Unda erkin, huquqiy demokratik davlatni barpo etishning zarur sharti sifatida xalqning huquqiy madaniyati sa­viyasini ko‘tarish muammolari haqida gap bordi. O‘shanda Prezident har qanday ishning muvaffaqiyati kadrlarga bog‘liq ekanligini alohida uqtirib o‘tadi. Bu hol huquqshunoslik sohasida yetarli miqdorda yuqori malakali mutaxassislarni tayyorlash va qayta tay­yorlashga alohida e’tibor berish zarurligini taqozo etadi.
Ushbu uchrashuvning muhimligi hamda mazkur tadbir hech ham deklarativ, mavsumiylik xususiyatiga ega bo‘lmaganligidan shu narsa ham dalolat berib turibdiki, oradan bir oy o‘tar-o‘tmas mam­lakatimiz Prezidentining «Huquqiy tarbiyani yaxshilash, aholi­ning huquqiy madaniyati darajasini yuksaltirish, huquqshunos kadrlar tayyorlash tizimini takomillashtirish, jamoatchilik fik­rini o‘rganish ishini yaxshilash haqida»gi Farmoni e’lon qilindi. Undan so‘ng O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi huzurida yuristlar ma­lakasini oshirish Markazini tashkil etish to‘g‘risidagi qarori e’lon qilindi. Yana ko‘p o‘tmay, ya’ni birinchi chaqiriq Oliy Maj­lisning to‘qqizinchi sessiyasida «Jamiyatda huquqiy madaniyatini yuksaltirish Milliy dasturi» qabul qilindi. Unda aholining barcha qatlamlari huquqiy savodxonlikka ega bo‘lishi, huquqiy ong­ning yuksak darajasiga erishishi, kundalik hayotda huquqiy bilim­larni qo‘llay olishi, huquqiy madaniyatni shakllantirishning yop­pasiga qamrab oluvchi doimiy ishlaydigan tizimini yaratish kabi masalalar ko‘zda tutiladi. Umuman, o‘tgan davr mobaynida shu yo‘nalishda ancha ishlar amalga oshirildi.
Xo‘sh, huquqiy madaniyatni shakllantirishga shunday katta e’ti­bor berilayotganligining sababi nimada, huquqiy davlat qurili­shida uning o‘rni va ahamiyati qanday bo‘ladi? Albatta, huquqiy ma­daniyatni ham bunday huquqiy fe’l-atvorni shakllantirishning muhim omillari qatoriga kiritish maqsadga muvofiq. Chunki huquqiy madaniyatning o‘rni va ahamiyati haqida gap ketganda, avva­lambor, shuni alohida ta’kidlash kerakki, u umuman fuqarolik ja­miyati madaniyatining uzviy qismi bo‘lib, amalda aynan shu funk­siyani bajaradi, lekin bu ishni alohida predmet sohasida yaxshi­gina uddalaydi.
Bu o‘rinda yana faoliyatining muayyan turi sifatida huquqiy madaniyatning konseptual mazmunini ochib beruvchi alohida jihatni ham ajratib ko‘rsatish lozim bo‘ladi. Agar huquqiy mada­niyatning serqirra jihatlarini ochib berishda tadqiqotchilar naza­riy yondashuvlarini uyg‘unlashtiruvchi omilni ko‘rsatish zarurati tug‘ilguday bo‘lsa, bu, hech shubhasiz, uning o‘zagi muayyan bilimlar­ning shunchaki yig‘indisi bo‘lmay, balki irodaviy va g‘oyaviy ko‘rsatmalar, fuqarolik faoliyati ko‘nikmalari, xulq-atvorning barqaror andazalari ekanligini ta’kidlash lozim bo‘ladi.
Huquqiy madaniyat shaxs kamolotining muayyan sifat pog‘ona­sini bildiradi. U o‘z doirasiga g‘oyaviy saviya (bilim va tafakkur madaniyati, ijtimoiy tajribani tahlil etish va umumlashtirish, yangi ijtimoiy hodisalarni avvalgi to‘plangan bilimlar asosida ijodiy anglash qobiliyati), hissiy-ruhiy daraja (bilimlarning haqiqiyligiga bo‘lgan ishonch) hamda faol xulq-atvor darajasini qamrab oladi.
Shunday qilib, bizningcha, huquqiy madaniyat deganda, huquqiy bilim andazalari va uning tabiatini, huquqiy tizim bahosini, shuningdek, huquqiy xatti-harakatlar sohasini tar­tibga soluvchi ijtimoiy qadriyatlar, normalar, an’ana va an­dazalar mazmun-mohiyatini tushunish kerak.
Huquqiy madaniyat tarkibiy xususiyatlari tahlil etilganda, uning nafaqat «gorizontal» kesimini, balki jamiyat (ijtimoiy qatlamlar, millatlar, mehnat jamoalari timsolida) ijtimoiy gu­ruhlar – (ham fuqaro, ham mansabdor shaxs sifatida) shaxs muno­sabatlaridan iborat «vertikal» kesimini ham nazarda tutish lozim bo‘ladi. Shu kabi barcha pog‘onalar bo‘yicha tajribalarga asoslangan tadqiqotlar hozir fanda jadal olib borilmoqda. Ayni paytda huquqiy madaniyat tizimi tushunchasi bir pog‘onadan boshqasiga o‘tish jarayonida o‘zgarib boradi: zinapoyalar bo‘yicha tadqiqotlar qanchalik quyiga tushib borsa, ahvol shunchalik aniq va batafsil ayon bo‘lib boradi. Aksincha, bu jarayon qanchalik yuqori pog‘onaga ko‘tarilib borilsa, tizimning mohiyati, ma’no-mazmuni va vazifasi shunchalik yorqinroq ochiladi. Biroq bunda muayyan baravarlashti­rish, individual va guruhiy farqlarni barham toptirish ro‘y be­radi.
Huquqiy madaniyatni uning yuqori pog‘onalarida tasvirlash miqdoriy rasmiylashtirilishi uchun qiyinroq kechadi. Ayni paytda tuzilmaning quyi pog‘onalarida rasmiylashtirish, matematika, turli o‘lchov tartib-qoidalari faol qo‘llanadi. Individual ong keskin o‘zgarishlarga uchrab turgan bir paytda, ijtimoiy ong, umu­man uzoq vaqt mobaynida barqaror bo‘lib qoladi. Huquqiy madani­yatni jamiyat hayoti tarkibiy qismlarining rivojlanish daraja­lari miqdoriy o‘zgarishlarini integrasiyalash yo‘li bilan umumiy holatni ochib beruvchi shu jamiyat hayotining aynan sifat ho­lati deb ta’riflash uchun asos, dalil hisoblanadi.
Huquqiy madaniyat o‘zagini, bizning fikrimizcha, ikki asosiy funksiya: 1) adaptiv, ya’ni ijtimoiylashtirish hamda 2) barcha ij­timoiy mexanizmlar ta’sirchanligining sharti hisoblangan fuqa­rolik tuyg‘usi madaniyatini shakllantirish funksiyalari tashkil etadi.
.Fuqarolik tuyg‘usi madaniyati – bu siyosatda, huquqiy sohada faol shaxsni shakllantiruvchi fikrlar xilma-xilligiga asoslangan madaniyat bo‘lib, u individlarning faol va sust ijtimoiy harakat­larini muvozanatga keltiradi. Fuqarolik jamiyati mustahkamligi aynan shunday vujudga keltiriladi, shaxsda o‘z siyosiy va huquqiy azmu qarorlarini amalga oshirish qobiliyati shakllanadi, ijti­moiy daxldorlik hissi rivoj topadi.
Huquqiy madaniyat funksiyalarini yaxlit birlikda olib qarash, huquqiy madaniyat tizimi to‘la uyg‘unlikdan iborat va unda hamma narsa a’lo darajada tartibga solingan ekan, degan tasavvurni tug‘­dirmasligi kerak. «Uzoqlashish» – butun ijtimoiy-siyosiy adabi­yotlarda keng tarqalgan bu atama, ma’lum bo‘lishicha, hozirgi jami­yatda chetlashish muammosiga ham qo‘llanilsa bo‘ladi. Jamiyatimizda uning ancha qismi ijtimoiy hayotda qatnashishdan yiroqlashishi kuzatilmoqda. Albatta, odamlar turli sabablarga ko‘ra, o‘ta band­liklari tufayli, umumiy sustkashlik sababli, nihoyat, huquqiy ti­zimning amal qilishida faol qatnashish uchun uni yaxshi tushun­mas­liklari bois ijtimoiy hayotda faollik ko‘rsatishni rad etish­lari mumkin. Bu odatiy hol, albatta. Chunki fuqarolar va ularning bir­lashmalari siyosiy hayotda ishtirok etishlari mumkin bo‘lsa-da, ammo bunga majbur emaslar. Siyosiy huquqlardan foydalanish – erkin tanlov ishi.
Ijtimoiy-siyosiy hayotdan uzoqlashishni inkor etish jarayoni hali nihoyasiga yetganicha yo‘q. Ko‘p yillik kechmishning tarixiy faoliyatsizligiga hali barham berilganicha yo‘q. Bu esa yangi huquqiy madaniyatni shakllantirish jarayonida jamiyat duch kelayot­gan ziddiyatlar to‘fonida yanada yorqinroq namoyon bo‘lmoqda.

Darhaqiqat, totalitar tuzum zamonida davlat o‘z huquqini yaxshi bilgan va manfaatlarini mustahkam himoya qilgan, davlat manfaat­lari jamiyat va inson manfaatlaridan hamisha yuqori qo‘yib kelga­niga guvoh bo‘lganmiz. Mustaqil mamlakatimiz Konstitusiyasining o‘ziga xos jihati, eski qonunlardan farqi – unda inson huquqini ta’minlash ustuvor yo‘nalish sifatida belgilanganligidadir. Bi­roq buni, afsuski, ko‘pchilik, hatto, huquq-tartibot sohasida ishla­yotgan bir qator xodimlar ham teran anglab yetmayaptilar. Taassufki, yangi tafakkur ular onggiga g‘oyat sekin singmoqda, dunyoqarashlari sust o‘zgarmoqda.

Marhum akademik Andrey Saxarov o‘zining esdalik xatida 70-yillar sho‘ro jamiyatining axloqiy holatiga juda aniq tavsif ber­gandi: «Jamiyatimiz loqaydlik, xushomadgo‘ylik, meshchanlarcha xudbinlik, yashirin shafqatsizlik bilan zaharlangan. Uning yuqori qatlami – partiya-davlat boshqaruvi mahkamasi ziyolilarning rohatda yashayotgan oliy qatlami vakillarining ko‘pchiligi o‘zlar­ining oshkora va maxfiy imtiyozlariga mahkam yopishib olganlar hamda inson huquqlarining buzilishiga, taraqqiyot manfaatlariga, insoniyatning xavfsizligi va kelajagiga g‘oyat befarqdirlar»1. Bunday sharoitda huquqiy nigilizmning va hatto salbiy ongning – ong aynishining keng tarqalmasligiga umid bog‘lash qiyin edi.
Ma’naviy sog‘lomlashtirish uchun odamlarni xushomadgo‘ylik va munofiqlikka boshlovchi shart-sharoitlarni barham toptirish za­rur edi. Chunki bunday holat ularda ojizlik, qoniqmaslik va umid­sizlik tuyg‘ularini qaror toptirardi. Ustiga ustak, axloqiy, di­niy, ilmiy ong sifatida huquqiy ong ham doimiy va oqilona ri­vojlanib, shakllanib borishga muhtoj bo‘ladi. Qolaversa, jahon va milliy huquqiy madaniyat boyliklarini tashkil etuvchi siyosiy-huquqiy g‘oyalar, normalar, tamoyillarni kishilar onggiga singdi­rishga yo‘naltirgan chora-tadbirlar tizimi huquqiy tarbiya sifa­tida maydonga chiqadi.
Huquqiy tarbiya – bu huquqiy tajriba almashish bo‘yicha davlat, jamoat tashkilotlari, alohida fuqarolarning bir maqsadga yo‘naltirilgan faoliyati: huquqiy normalarga rioya qilish, ularni bajarish va bu normalardan foydalanishni ta’minlovchi muayyan ijobiy tasavvurlar, qarashlar, qadriyat­larni tushunish, yo‘l-yo‘riqlarni shakllantirish maqsadida odam onggi va xulq-atvoriga doimiy ta’sir o‘tkazib borishdir.
Huquqiy tarbiya murakkab va serqirra faoliyat tizimi hisob­lanadi. O‘zbekistonda unga favqulodda katta ahamiyat berib kelin­moqda. Albatta, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti farmonlari, Vazirlar Mahkamasining qarorlari va Oliy Majlis qonunlarida bayon qilingan davlat hamda iqtisodiyotni isloh qilishning asosiy tamoyillari demokratik normalar va ijtimoiy kafolotlarni qa­ror toptirishning zarur huquqiy zaminini yaratadi.
Biroq vazifa faqat hozirgi sharoitlarga mos qonunlarni ish­lab chiqishdangina iborat bo‘lmay, balki ularga og‘ishmay amal qi­lishni ta’minlashdan ham iborat bo‘lib kelgan va shunday bo‘lib qoladi. Endilikda shunday huquqiy tartibni ishlab chiqish, huquqiy madaniyatning shunday darajasiga erishish kerakki, unda qonunlarga rioya etish hamma uchun majburiy bo‘lib, ularni buzish esa mutlaqo mumkin bo‘lmay qolsin.
Binobarin, qabul qilingan normativ-huquqiy hujjatlarni ha­yotga muvaffaqiyatli tatbiq etish ko‘p jihatdan yangi huquqiy ongni, huquqiy madaniyatni shakllantirish bilan bog‘liqdir. Ma’lumki, huquqiy madaniyat darajasi qabul qilingan qonunlar soni va hatto ular sifati bilan ham emas, balki ularni og‘ishmay bajarish bilan belgilanadi. Eng ajoyib qonun ham, agar u amalda bajarilmasa, hech qanday qimmatga ega bo‘lolmaydi. Sh.Monteskьye o‘z zamonasidayoq shunday deb yozgandi: «Qaysi bir mamlakatga otlanarkanman, men u yerdagi qonunlarning yaxshiligini emas, ular qanday amalga oshiri­layotganini tekshiraman, chunki yaxshi qonunlar hamma yerda uch­raydi»1.
Bozor iqtisodiyotiga asoslangan yo‘l biz uchun huquqiy tarbiya maktabi bo‘lib qolishi darkor. Har bir odam o‘zlashtirib olishi kerak bo‘lgan muhim saboq shundan iboratki, u qonun asosida yashashi va mehnat qilishi, qonun orqali o‘z huquq va erkinlikla­rini himoya etishni o‘rganishi, o‘z majburiyatlarini og‘ishmay baja­rishi kerak. Boshqa odamlarning huquqlari, erkinliklari va man­faatlariga hurmat bilan qarashni o‘rganishimiz lozim. Boshqacha aytganda, qonun hukmronligi hamma yerda tantana qilishi shart.
Huquq ijodkorligi davlat faoliyatining shunday turiki, uning natijasida xalq irodasi qonun maqomiga ko‘tariladi, huquq normasida, huquqning muayyan manbaida o‘z ifodasini to­padi.
Yuqorida aytilganidek, yangi huquqiy normalarni qabul qilish bilan birga eskirgan normativ-huquqiy ko‘rsatmalarni bekor qi­lish va o‘zgartirish ham huquq ijodkorligi faoliyatiga kiradi. Ayni paytda huquq ijodkorligi saviyasi va madaniyati, shunga mu­nosib ravishda qabul qilinadigan normativ-huquqiy hujjatlar sifati davlat va jamiyatning yuksak madaniy rivoji, demokratik­ligi darajasidan dalolat beradi. Tabiiy huquq normalari huquqiy ijodkorlik vositasida normativ hujjatlar shakliga ki­rib, pozitiv (ijobiy) huquqqa, ya’ni qonun ko‘rinishida mavjud bo‘lgan huquqqa aylanadi.
Shu o‘rinda pozitiv huquq rivojlanishining ilk bosqichlarida ikki yirik soha – ommaviy huquq va shaxsiy huquq aniqlanganli­gini qisqacha bayon etib o‘tishni istar edik. Bunda «ommaviy» va «xususiy» so‘zlari maxsus yuridik ma’no kasb etadi, pozitiv huquq davlat hokimiyati bilan bog‘liq va shu munosabat bilan ommaviy xususiyatga ega bo‘ladi. Ommaviy huquq – bu huquq va majburiyatlar hokimiyat va bo‘ysunish tamoyili negizida quriladigan markazla­shuv usuliga asoslangan pozitiv huquq sohasidir. Xususiy huquq – bu barcha sub’yektlarning munosabatlari yuridik jihatdan teng hamda ular o‘z huquq va majburiyatlarining o‘rnatilishi va amalga oshirilishida o‘z iroda va manfaatlari yuzasidan ishtirok etish­lari mumkin bo‘lgan nomarkazlashuv usuliga asoslangan pozitiv huquq sohasidir. Bunga turli kelishuv munosabatlari, mulkni me­ros qilib qoldirish munosabatlari, fuqarolik, oila, mehnat qo­nunchiligi orqali tartibga solinadigan boshqa munsabatlar taal­luqlidir1.
Huquq ijodkorligi jarayoni muayyan tamoyillarga asosla­nadi. Bu tamoyillar uning sifati va ta’sirchanligini ta’minlovchi eng muhim g‘oyalarni ifodalaydi. Quyida ularga to‘xtalib o‘tamiz.
1. Huquq ijodkorligining xalqchillik tabiati. Huquqiy bo‘lishga ahd qilgan davlat o‘z xalqi, aholisining keng qatlamlari bilan mustahkam aloqadagina qonunchilik faoliyatini yo‘lga qo‘ya olishi mumkin. O‘zbekiston Prezidentining ta’biricha, «xalq ham bevosita, ham o‘z vakillari orqali davlat hokimiyatini amalga oshirishda to‘liq imkoniyatga ega bo‘lishi lozim»2.
Shunday qilib, huquq ijodkorligining xalqchil tabiati, bi­rinchidan, qonun ijodkorligi organlari xalq deputatlari, xalq vakillari (Oliy Majlis)dan iborat bo‘lishida; ikkinchidan, huquq ijodkorligi faoliyatining barcha sub’yektlari (masalan, Oliy Majlis deputatlari) o‘zlari qabul qiladigan normativ-huquqiy hujjatlarda mamlakat fuqarolarining manfaatlarini ifodalashlarida namoyon bo‘ladi. Bu huquq ijodkorligiga yangicha yondashuvni aks ettiruvchi juda muhim qoidadir. Yurtboshimiz haqli ravishda ta’kidlaganidek: «Qaysi masalani olmaylik, davlat manfaati birinchi o‘rinda, fuqaro, shaxs manfaati esa deyarli hi­sobga olinmasligi eski Konstitusiyalarning har qaysi moddasida yaqqol ko‘zga tashlanar edi»1.
2. Huquq ijodkorligi demokratizmi. U O‘zbekistonda vakil­lik organi bo‘lmish mamlakatimiz parlamenti – Oliy Majlis o‘zi qonun hujjatini ishlab chiqish va qabul qilishining demokratik tartibida, shuningdek, huquq ijodkorligi faoliyatiga fuqarolar­ning keng jalb etilishida namoyon bo‘ladi.
Respublikamizda qonun loyihalarining umumxalq muhokamasi amaliyoti keng tarqalgan. Ular mehnat jamoalarida, konferensiya­lar va seminarlarda muhokama etiladi, bu ishga ommaviy axborot vositalari keng jalb qilinadi. Masalan, O‘zbekiston Respublika­sining «Davlat tili to‘g‘risida»gi Qonuni loyihasi muhokamasi chog‘ida shunday bo‘lgandi. Muhokama keng ko‘lamda olib borilib, uning mazmuniga chuqur ta’sir ko‘rsatgandi. O‘zbekiston Respubli­kasining birinchi Konstitusiyasi qabul qilinishi chog‘idagi muho­kamalar to‘g‘risida ham xuddi shu fikrlarni bildirish mumkin. Uni ishlab chiqish va muhokama qilishda butun xalq ishtirok etdi. Shuning uchun ham u tom ma’noda xalqimiz tafakkuri va ijodining mahsuli bo‘lib qoldi. Binobarin, «Konstitusiya yuksak siyosiy nu­fuz va oliy yuridik maqomga ega hujjat sifatida mamlakat qonun­chiligi tizimida markaziy o‘rin tutadi. U nafaqat qonunchilik eh­romining cho‘qqisida turadi, balki butun qonunchilik majmuining umurtqasini, o‘zagini tashkil etadi. Konstitusiya, uning prisip­lari va barcha qoidalari qonunchilik shakllanishi hamda rivojla­nishi uchun yo‘naltiruvchi ahamiyat kasb etadi. Yanada lo‘ndaroq ayta­digan bo‘lsak, Konstitusiya qonunchilikni rivojlantirishning yax­lit, yagona va mukammal ishlangan strategiyasi (shoh o‘zani) sifatida maydonga chiqadi. ...Konstitusiya jamiyatimiz huquqiy va qonunchi­lik tizimlarining o‘zagini, ta’bir joiz bo‘lsa, «yuragi»ni tashkil etadi. U jami qonunchilikning poydevori, asosiy manbai hisobla­nadi»2.
Ikkinchi chaqiriq Oliy Majlisning to‘rtinchi sessiyasida ik­kinchi o‘qishda ko‘rib chiqilgan O‘zbekiston Respublikasi «Qonun loyihalarining umumxalq muhokamasi to‘g‘risi»dagi Qonuni loy­ihasi bo‘yicha ma’ruzaning tinglanishi qonunlar loyihalarining umumxalq muhokamasi naqadar muhimligidan dalolat beradi.
Ayni paytda huquq ijodkorligi faoliyatining demokratik ifodalaridan biri Oliy Majlis muhokamasiga muqobil qonun loyihalarining kiritilishi bo‘ldi.
Shu bilan birga, eng muhim qonun loyihalari umumxalq muho­kamasi va ovoz berish – referendumga qo‘yilishi mumkin. Bu – huquq ijodkorligi demokratizmining eng yorqin namoyon bo‘lishidir.
3. Huquq ijodkorligining ilmiy mohiyati va uning huquqni qo‘llash amaliyoti bilan bog‘liqligi. Bu qonun ijodkorligi or­ganlari huquq normalarini ishlab chiqish va chop etish vaqtida ij­timoiy-iqtisodiy ahvolni, uni rivojlantirishning ob’yektiv eh­tiyojlarini o‘rganib chiqishlari, ijtimoiy munosabatlarni yuri­dik tartibga solish zarurati va maqsadga muvofiqligini ochib be­rishlari kerak, degan ma’noni anglatadi. Faqat shu asosdagina huquq normalari ilmiy asoslab beriladi hamda yuksak darajadagi ta’sirchanlikka ega bo‘ladi.
Mazkur talab jamiyat tubdan yangilanayotgan, mamlakatimiz bo­zor iqtisodiyoti sharoitlariga o‘tayotgan, ijtimoiy hayotning siyo­siy, mafkuraviy, milliy, madaniy va boshqa barcha sohalari isloh qilinayotgan bir paytda, ayniqsa, dolzarb ahamiyat kasb etmoqda. Shu munosabat bilan respublikamiz mustaqillikka erishgan kundan keyingi dastlabki uch yil mobaynida 200 dan ortiq qonun, 500 dan ziyod qaror qabul qilindi. Ular orasida Mustaqillik to‘g‘risid­agi Deklarasiya, O‘zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi kabi g‘oyat muhim hujjatlar ham bor. Agar ushbu ma’lumot va raqamlarni davom ettiradigan bo‘lsak, mamlakatimiz parlamenti 1991 yilning avgust-dekabr oylarida – 13 ta, 1992 yil davomida – 52 ta, 1993 yilda – 53 ta va 1994 yilda – 22 ta qonun qabul qildi. Shu chaqi­riqda jami qonunlar soni 145 tani tashkil etib, ulardan 98 tasi yangi qabul qilingan qonunlar, 47 tasi esa amaldagi qonunlarga qo‘shimcha va o‘zgartirishlar kirituvchi hujjatlar edi. Yangi saylan­gan birinchi chaqiriq Oliy Majlis 1995-1999 yillar mobaynida o‘n beshta sessiya o‘tkazib, 10 ta kodeks, 2 ta milliy dastur, 138 ta qo­nun, 468 ta qaror qabul qildi. Bu davrda 216 holatda amaldagi qo­nunchilikka qo‘shimcha, to‘ldirish va o‘zgartirishlar kiritildi1.
Aslida, o‘ziga yuklangan funksiyalarni amalga oshirish uchun huquqiy hujjatlar qabul qilish va ularning bajarilishini ta’minlash huquqi berilgan davlat hokimiyati, boshqaruv or­ganlari yoxud nodavlat tashkilotlarda muayyan vazifani egal­lovchi fuqaroni mansabdor shaxs deb atash mumkin.
Nodavlat tashkilotlar (tijorat, ijodiy va boshqaruv) rahbar­larining huquqiy hujjatlarni qabul qilish va bajarish bo‘yicha vakolatlari mehnat, fuqarolik, moliyaviy va boshqa tarmoq qonun­lari ko‘rsatmalaridan kelib chiqadi. Lekin shuni ham yodda tutish kerakki, faqat normativ-huquqiy hujjatlarni tayyorlash va qabul qilish bo‘yicha olib borilgan faoliyatgina huquq ijodkorligiga kiradi. Ularning huquqni qo‘llash sohasidagi hujjatlarining huquq ijodkorligiga aloqasi yo‘q.
Shunday qilib, vazirlar, boshqarmalar, bo‘limlar, korxonalar, muassasalar, nodavlat tashkilotlar rahbarlari, deputatlar, hokim va boshqalar mansabdor shaxslar sanaladilar. Bizning davlati­mizda oliy mansabdor shaxs Prezident hisoblanadi.
Huquq ijodkorligi jarayonida quyidagi funksiyalar: qonun­larning yangilanishi, ya’ni yangi normativ-huquqiy hujjatlarni chop etish; eskirgan yuridik hujjatlarni barham toptirish, ularni bekor qilish; huquqdagi bo‘shliqlarni to‘ldirish vazifalari amalga oshiriladi. Mazkur funksiyalarning amalga oshirilishi mamlaka­timizda qonun hujjatlarini takomillashtirish vazifasini ro‘yobga chiqarish imkonini beradi
Idealizm (yun. idea soʻzidan) — falsafadagi asosiy oqimlardan biri; ong , ruh, tafakkur birlamchi, materiya, tabiat, borliq ikkilamchi deb talqin etuvchi qarashlar tizimi. Materializmning muqobili. I. ning obʼyektiv va subʼyektov shakllari bor. Obʼyektiv I. dunyoning asosida inson ongidan tashqarida va unga bogʻliq boʻlmagan holda gʻayritabiiy ruhiy ibtido (gʻoya, olamiy akl) yotadi, deb hisoblaydi. Bunday taʼlimotning yirik namoyandalari antik falsafada Platon, Plotin, Prokl; yangi davrda — G. V. Leybnits, F. V. Shelling , G. V. F. Gegel boʻlgan. Subʼyektiv I. inson ongidan tashq-aridagi obʼyektiv reallikni inkor etib, fakat subʼyektiv sezgilar mavjud, deb biladi. Bu gʻoya J. Berkli, D. Yum, I. G. Fixte taʼlimotida yaqqol ifodalangan. Ruhiy ibtido kanday tushunilishiga qarab I. ning xilma-xil koʻrinishlarini bir-biridan ajratish mumkin; olamiy akl (panlogizm) yoki olamiy iroda (volyuntarizm), yagona ruhiy substansiya (idealistik monizm) yoki koʻpdan-koʻp ruhiy birinchi unsurlar (plyuralizm), aklan, mantiqan anglanadigan ibtido (idealistik ratsionalizm), sezgilarning hissiy xilma-xilligi (idealistik empirizm va sensualizm, fenomenalizm) ilmiy bilish obʼyekti boʻla olmaydigan, qonuniyatga boʻysunmaydigan, mantiqqa zid ibtido (irratsionalizm).
Odatda, "idealist" (ideal soʻzidan) tushunchasi olijanob maqsadlarga intiluvchi begʻaraz odamga nisbatan ham ishlatiladi.
Immanuil Kant18-asrda hukmron bo'lgan ikki falsafiy maktabni ko'paytirishga qaratilgan ish: 1) ratsionalizmbilimga faqat aql bilan erishish mumkin, deb hisoblagan apriori (tajribadan oldin) va 2) empiriklikbilimga faqat hislar orqali erishish mumkin, deb hisoblagan posteriori (tajribadan keyin), faylasuf aytganidek Devid XumKant uni rad etishga intildi.[6] Kantning echimi shuki, biz dunyo haqida biron bir narsani bilish uchun tajriba ob'ektlariga bog'liq ekanmiz, biz tekshirib ko'rishimiz mumkin apriori mumkin bo'lgan tajriba chegaralarini aniqlab, bizning fikrlarimiz qabul qilishi mumkin bo'lgan shakl. Kant o'zining falsafiy uslubi deb atagan "tanqidiy falsafa"chunki u nazariyani chegaralarini tanqid qilishdan ko'ra ijobiy doktrinani bayon qilish bilan kamroq bog'liq edi. mumkin yo'lga chiqdi.[7] Yuqoridagi kabi xulosani u chaqirdi "transandantal idealizm"Bu uni ajralib turardi klassik idealizm va sub'ektiv idealizm kabi Jorj Berklitashqi ob'ektlar kuzatuvchi tomonidan idrok etilgandagina haqiqiy mavjudotga yoki haqiqiy mavjudlikka ega deb hisoblagan. Kant borligini aytdi o'z-o'zidan narsalar (noumena, ya'ni), bizning ongimizdagi shunchaki sensatsiya va g'oyalardan tashqari mavjud bo'lgan narsalar. Kant Sof fikrni tanqid qilish (1781) ko'rinishlar dunyosi (hodisalari) empirik ravishda real va transandantal jihatdan idealdir. Aql dunyo tajribasiga ta'sir ko'rsatishda asosiy rol o'ynaydi: biz hodisalarni idrok etamiz vaqt, bo'sh joy va tushunishning toifalari. Aynan shu tushunchani Kantning falsafiy vorislari qalbiga olgan.
Artur Shopenhauer o'zini a transandantal idealist.[8] Uning asosiy ishida va asarda SHopenhauerning keng tahlillari mavjud Tanqid.
Kantdan tashqari eng taniqli nemis idealist mutafakkirlari edi Yoxann Gottlib Fixe, Fridrix Vilgelm Jozef Schelling va Jorj Vilgelm Fridrix Hegel. The Yosh gegelliklar, Hegel asarini turli yo'nalishlarda rivojlantirgan bir qator faylasuflar, ba'zi hollarda idealistlar bo'lgan. Boshqa tarafdan, Karl Marks, ular orasida sanab o'tilgan, o'zini a deb tan olgan edi materialist, idealizmga qarshi. Yosh Hegeliansning yana bir a'zosi, Lyudvig Feyerbax, materializmni targ'ib qilgan va uning fikri rivojlanishida ta'sir ko'rsatgan tarixiy materializm,[9] u erda u ko'pincha Hegel va Marks o'rtasi ravishda) nuqtai nazarni qabul qilish va ong to'g'ridan-to'g'ri hodisalar yoki g'oyalarni bilishini anglashdan iborat edi. Aqliy hodisalar yoki ongga ko'rinadigan g'oyalardan tashqari nima bo'lsa ham, bu a o'zi-o'zi va to'g'ridan-to'g'ri va darhol ma'lum bo'lishi mumkin emas.
Kant sof aqlni tanqid qildi. U mulohaza yuritishni, hukm qilishni va faqat mumkin bo'lgan tajriba ob'ektlari bilan gaplashishni cheklamoqchi edi. Ilohiyotshunoslik talabalari bo'lgan asosiy nemis idealistlari[11] Kantning qat'iy chegaralariga qarshi munosabat bildirdi.[12] "Aynan Kantning Xudoning mavjudligini isbotlashga qaratilgan barcha urinishlarini tanqid qilishi Fixe, Shellling va Hegelning romantik munosabatiga olib keldi."[13] "Kant faqat dalillarni emas, balki yo'q qilishni maqsad qiladi Xudo lekin asoslari Nasroniy metafizika, keyin o'girilib Xudoni va o'lmasligini "postulat qiladi" jonuchun yo'l tayyorlamoqda Fixe va idealizm. "[14]
Jakobi
Shuningdek qarang: Imon pog'onasi
1787 yilda, Fridrix Geynrix Yakobi uning kitobida murojaat qildi Imon yoki idealizm va realizm to'g'risida, Kantning "o'zi-o'zi" tushunchasi. Jakobi ob'ektiv narsaning o'zi to'g'ridan-to'g'ri ma'lum bo'lishi mumkin emas degan fikrga qo'shildi. Biroq, uning so'zlariga ko'ra, buni e'tiqod asosida olish kerak. Subyekt tashqi dunyoda to'g'ridan-to'g'ri ma'lum bo'lgan vakillik yoki aqliy g'oya bilan bog'liq bo'lgan haqiqiy ob'ekt mavjudligiga ishonishi kerak. Ushbu e'tiqod vahiyning natijasi yoki darhol ma'lum bo'lgan, ammo mantiqiy isbotlanmagan haqiqatdir. O'z-o'zidan mavjud bo'lgan narsaning haqiqiy mavjudligi kuzatuvchi sub'ektga ochiladi yoki ochib beriladi. Shu tarzda, sub'ekt bevosita ongda paydo bo'ladigan ideal, sub'ektiv tasavvurlarni biladi va ongdan tashqarida mavjud bo'lgan o'ziga xos, ob'ektiv narsaga qattiq ishonadi. Tashqi dunyoni e'tiqod ob'ekti sifatida taqdim etish orqali Jakobi e'tiqodni qonuniylashtirdi. "... [B] tashqi dunyoni e'tiqod masalasiga qisqartirganda, u shunchaki imon uchun ozgina eshikni ochishni xohladi ..."[15]
Qayta ushlab turing
Karl Leonxard Reynxold ning ikki jildini nashr etdi Kantian falsafasiga oid xatlar 1790 va 1792 yillarda ular Kantning murakkab yoki texnik tilni ishlatgani tufayli ilgari kirib bo'lmaydigan Kantning fikrlarini aniq bayon qildilar.
Shuningdek, Reynxol Kantning ta'kidlashicha, odamlar va boshqa hayvonlar faqat ongida paydo bo'ladigan tasvirlarni bilishi mumkin, hech qachon "o'z-o'zidan narsalar" (ongda shunchaki ko'rinish emas). Uning isbotini aniqlash uchun Reynxol an aksioma bunga shubha qilish mumkin emas edi. Ushbu aksiomadan barcha bilimlar ong xulosa qilish mumkin. Uning aksiomasi: "Vakillik ongda sub'ekt va ob'ektdan sub'ekt bilan ajralib turadi va ikkalasiga ham tegishli".
U shu bilan ta'riflardan emas, balki ongli ongdagi aqliy tasvirlar yoki vakolatxonalarga ishora qiluvchi printsipdan boshladi. Shu tarzda u bilimlarni (1) biluvchi sub'ektni yoki kuzatuvchini, (2) ma'lum ob'ektni va (3) sub'ekt ongidagi tasvirni yoki tasavvurni tahlil qildi. Transandantal idealizmni tushunish uchun tajribani ushbu uchta komponentdan iborat bo'lgan sub'ekt, sub'ektning predmeti va ob'ekti sifatida ajratish uchun etarlicha chuqur aks ettirish zarur.
Shulze
Kant aqliy g'oya yoki vakillik biron bir narsani aks ettirishi kerakligini ta'kidlab, uning ongga tashqi narsadan ekanligini xulosa qildi. U ismini berdi Ding sich, yoki o'zi taqdim etiladigan narsaning o'zi. Biroq, Gottlob Ernst Shulze sabab va natija qonuni faqat ong ichidagi hodisalarga taalluqli, deb, noma'lum holda yozgan, bu hodisalar va ongdan tashqaridagi o'z-o'zidan bo'lgan narsalar o'rtasida emas. Ya'ni, o'z-o'zidan narsa ongdagi narsa g'oyasi yoki tasvirining sababi bo'lishi mumkin emas. Shu tarzda, u o'zida bir narsaning mavjudligini inkor etish uchun Kantning o'z fikrini ishlatib, Kant falsafasini
: Yoxann Gottlib Fixe
Shulze o'z-o'zidan narsa tushunchasini jiddiy tanqid qilgandan so'ng, Yoxann Gottlib Fixe Kant falsafasiga o'xshash, ammo o'z-o'zidan narsasiz falsafani ishlab chiqardi. Fixte bizning vakolatxonalarimiz, g'oyalarimiz yoki aqliy obrazlarimiz shunchaki bizning egoimiz yoki bilish mavzusi ishlab chiqarishidir, deb ta'kidladi. Uning uchun g'oyalarni keltirib chiqaradigan tashqi narsa o'zi yo'q. Aksincha, biluvchi sub'ekt yoki ego tashqi narsaning, narsaning yoki ego bo'lmagan narsaning sababchisi hisoblanadi.
Fixening uslubi Kantning allaqachon yozib qo'ygan yozuvlarini qiyin mubolag'a edi. Shuningdek, Fixte uning haqiqatlari intellektual, sezgir bo'lmagan, sezgi uchun aniq bo'lgan deb da'vo qildi. Ya'ni, haqiqatni aql yordamida darhol ko'rish mumkin.
Fixtening shogirdi Shopenhauer u haqida shunday yozgan:
... O'z-o'zidan narsa obro'sizlantirilganligi sababli, darhol o'z-o'zidan narsasiz tizim tayyorlagan Fixte. Binobarin, u faqat biznikida bo'lmagan va bo'lmagan narsalar haqidagi taxminni rad etdi vakillikVa shuning uchun bilishga imkon bering Mavzu umuman bo'ling yoki har qanday holatda ham o'z resurslaringizdan hamma narsani ishlab chiqaring. Shu maqsadda u birdaniga Kantiya ta'limotining muhim va eng munosib qismini, orasidagi farqni yo'q qildi. apriori va posteriori va shu tariqa hodisa va narsaning o'zi o'rtasida. Chunki u hamma narsani bor deb e'lon qildi aprioriTabiiyki, bunday dahshatli da'vo uchun hech qanday dalilsiz; Buning o'rniga u sofizmlarni va hattoki aqldan ozgan namoyishlarni berdi, ularning bema'niligi chuqurlik va undan kelib chiqadigan tushunarsizlik maskasi ostida yashiringan edi. Bundan tashqari, u intellektual sezgi, ya'ni haqiqatan ham jasorat va ochiq murojaat qildi ilhom.
— Shopenhauer, Parerga va Paralipomena, Jild Men, §13
Shell: Fridrix Vilgelm Jozef Schelling
Fridrix Vilgelm Jozef Schelling Xudoning mavjudligini isbotlovchi dalillarni Kant rad etishidan teizmni qutqarishga urindi. "Endi Schelling falsafasi birinchisidanoq Xudoni bilish imkoniyatini tan oldi, garchi u xuddi shunday bilimni inkor qiladigan Kant falsafasidan boshlangan bo'lsa ham." [16]
Ob'ektlar tajribasiga kelsak, Fridrix Vilgelm Jozef Schelling (1775–1854) Fixening "Men" ga Not-I kerak, chunki ob'ektsiz mavzu bo'lmaydi va aksincha. Shunday qilib, ongdagi g'oyalar yoki aqliy tasvirlar ongga tashqi bo'lgan kengaytirilgan narsalar bilan bir xildir. Schellingning "mutlaq o'ziga xosligi" yoki "befarqligi" ga ko'ra, sub'ektiv va ob'ektiv, ya'ni ideal va real o'rtasidagi farq yo'q.
1851 yilda, Artur Shopenhauer Schellingning sub'ektiv va ob'ektiv yoki ideal va realning mutlaq o'ziga xosligini tanqid qildi. "... [E] juda kam miqdordagi mulohaza va hukmdan so'ng, Lokk va Kant singari noyob aqllar ajralib chiqqan narsa, yana shu mutloq shaxsiyat papasiga quyilishi kerak edi. Ikki mutafakkirning ta'limoti uchun [Lokk va Kant ] ning doktrinasi sifatida juda mos ravishda ta'riflanishi mumkin ideal va realning yoki sub'ektiv va ob'ektivning mutlaqo xilma-xilligi."[17]
Shleyermaxr
Fridrix Shleyermaxr ideal va haqiqat Xudoga birlashgan deb ta'kidlagan ilohiyotshunos edi. U idealni fikr, aql va aqlning sub'ektiv aqliy faoliyati sifatida tushungan. Haqiqat uning uchun tabiat va jismoniy mavjudotning ob'ektiv maydoni edi. Schleiermacher ideal va realning birligi Xudoda namoyon bo'lishini e'lon qildi. Ikki bo'linma bir-biriga samarali yoki sababchi ta'sir ko'rsatmaydi. Aksincha, ularning ikkalasi ham Xudo bo'lgan mutlaq transandantal mavjudotda bir xil darajada mavjuddir.
Maymon
Salomon Maymon Kantning ikkiliklarini tanqid qilib, Kant sezgirlik va tushunish kabi qarama-qarshiliklarning bir-biri bilan qanday bog'liqligini tushuntirmagan deb, nemis idealizmiga ta'sir ko'rsatdi.
Maymon ushbu fakultetlar o'rtasidagi dualizm aql va tana o'rtasidagi eski kartezyen dualizmiga o'xshashligini va eski dualizmning barcha muammolarini hal qilishi kerakligini da'vo qildi. mutatis mutandis yangisi uchun. Tushunish va sezuvchanlik o'rtasidagi heterojenlik shunday edi, deya qo'shimcha qildi Maymon, tushuncha tushunchalari sezgirlik sezgilariga qanday qo'llanilishini aniqlash uchun hech qanday mezon bo'lishi mumkin emas. Shunday qilib, ushbu muammoli dualizmlarni ko'rsatib, Maymon va neo-Humey tanqidchilari Kantning o'z falsafasi doirasida skeptitsizm uchun ochiq joy qoldirdilar. Hozirda savol tug'ildi, qanday qilib ikkita intellektual va aqlli kabi bir xil bo'lmagan sohalarni bir-biriga mos kelishi mumkin edi. Muammo bizning vakolatxonalarimiz o'z-o'zidan narsalarga mos kelishini qanday bilishimiz, balki buni qanday bilishimiz bilan bog'liq edi apriori tushunchalar qo'llaniladi posteriori sezgi.[18]
Shhelling va Hegel esa qarama-qarshi tomonlarni mutlaqo bir xil deb da'vo qilib, bu muammoni echishga harakat qilishdi.[iqtibos kerak] Maymonning cheksiz aql haqidagi tushunchasi barcha qarama-qarshiliklarning asosi sifatida nemislarning mutaassib aql yoki ruh yaratib, teizmni qutqarishga qaratilgan idealistik urinishlariga o'xshardi.
Maymonning "cheksiz aql" haqidagi metafizik kontseptsiyasi Fixening "Ich" va Gegelning "Geysti" ga o'xshash edi. Maymon Kant tanqidlari natijalariga e'tibor bermadi va Kantiygacha bo'lgan transsendent spekulyatsiyaga qaytdi.
Kantnikidan farqli o'laroq Fixte, Shellling va Hegelning spekulyativ idealizmini xarakterlovchi narsa tanqidiy idealizm ratsionalistik an'analardan metafizik g'oyalarning takrorlanishi. Kant inson bilimlari chegaralarini buzishni taqiqlagan narsani Fixe, Shellling va Hegel tanqidiy falsafaning o'zi uchun zarurat deb bildilar. Endi Maymon ushbu o'zgarish uchun hal qiluvchi rol o'ynadi. Tanqidiy falsafaning ichidan metafizik g'oyalarni qayta tiklash orqali u ularga yangi qonuniyat berdi va metafizikani tanqidiy tiriltirish imkoniyatini ochdi.[19]
Maymon Hegelning Spinozadagi yozuvlariga ta'sir qilgan deyishadi. "[T] bu erda Maymonning Spinoza haqidagi munozarasi bilan ajoyib o'xshashlikka o'xshaydi Lebensgeschichte (Maymonning tarjimai holi) va Hegelning Spinoza haqidagi munozarasi Falsafa tarixidagi ma'ruzalar."[20]
Hegel
Asosiy maqolalar: Jorj Vilgelm Fridrix Hegel va Mutlaq idealizm
Nemis faylasuf yilda tug'ilgan Shtutgart, Vyurtemberg, hozirgi Germaniyaning janubi-g'arbiy qismida. Gegel Kant falsafasiga javoban Kant tomonidan berilgan echimsiz ziddiyatlarni taklif qildi Sof sabab antinomiyalari nafaqat Kant bergan to'rtta sohaga (dunyo cheksiz va cheklangan, materiallar kompozitsion va atomikka o'xshash) va boshqa narsalarga emas, balki barcha ob'ektlar va tushunchalar, tushunchalar va g'oyalarda qo'llaniladi. Buni bilish uchun u "falsafiy nazariyaning muhim qismi" ni taklif qildi.[21] Mavhum fikr shu tarzda cheklanganligini hisobga olib, u tarixiy shakllanishlar qanday qilib turli xil falsafalar va fikrlash uslublarini vujudga keltirishi haqida fikr yuritdi. Hegel uchun fikr faqat mavhumlik sifatida berilganida va tarixiy haqiqat mulohazalari bilan birlashtirilmaganda muvaffaqiyatsizlikka uchraydi. Uning asosiy ishida Ruhning fenomenologiyasi u shakllanishini kuzatib bordi o'z-o'zini anglash tarix orqali va o'z-o'zini anglashni uyg'otishda boshqa odamlarning ahamiyati (qarang) xo'jayin-qul dialektikasi). Shunday qilib Hegel metafizika va falsafaga ikkita muhim g'oyani kiritadi: tarixning ajralmas ahamiyati va Boshqalar shaxs. Uning ishi ilohiyotshunos bo'lib, an'anaviy kontseptsiyani almashtiradi Xudo bilan Mutlaqo Ruh.[22][23] Xudoning antropomorfik tushunchasini mavhum, noaniq, zamin mohiyatiga aylantirgan Spinozani Mutlaq tushunchasi xuddi shunday funktsiyani bajargan Hegel tomonidan maqtovga sazovor bo'ldi. Hegel "Siz spinozisiz yoki umuman faylasuf emassiz" deb da'vo qilgan.[24] Haqiqat, Hegelga ko'ra, Xudoning fikrlashidan kelib chiqadi. Tomoshabinga ko'rinadigan narsalar Xudoning ongida paydo bo'ladi.[25]
Javoblar Neo-kantiani Neo-kantianizm
Neo-kantianizm keng ma'noda XVIII asrda Immanuil Kant tomonidan asos solingan falsafaning qayta tiklangan turiga yoki aniqrog'i Shopengauerning Kantian falsafasini o'z asarida tanqid qilganiga ishora qiladi. Dunyo iroda va vakillik sifatida (1818), shuningdek, Yakob Fridrix Fris va Yoxann Fridrix Xerbart kabi post-Kantian faylasuflari tomonidan. Keyinchalik nemis falsafasida aniqroq ma'lumotlarga ega.