«O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi»

IfODALILIK VA O‘XshATIshLAr
1-topshiriq.
  Berilgan gaplardagi 
oltindek (-day) 
so‘zining o‘xshatish 
unsuri sifatida ifodalilikni kuchaytirishdagi ishtirokini izoh-
lang.
1. O‘shanda bo‘ychan o‘spirin otasi bilan birga ekib, parvarishlagan 
bug‘doy 
oltindek
  sarg‘ayib pishayotgan edi. (G‘ulom Karimiy) 2. Yaproq 
quyosh nurida 
oltindek
  tovlanib, yengil tebranganicha ko‘kka dadil bo‘y 
cho‘zib turardi. (O‘. Umarbekov) 3. Bular so‘zlab bergan har bir hikoya, 
O‘zi shundoqqina 
oltinday
 kitob. (Zulfiya)
2-topshiriq. 
Berilgan gaplardagi o‘xshatishlarni izohlang, ularni yara-
tishda ijodkor mahorati haqida gapiring. 
1. So‘fining tani shu topda Arabiston tog‘larining saratondagi tosh-
lariday qizib yonardi. (Cho‘lpon) 2. Xayollar qo‘ymaydi o‘z holimizga – 
Lo‘livachchalardek yopishqoq, kir-chir. (Iqbol Mirzo)
O‘xshatishlar nutqda katta badiiy-uslubiy imkoniyatlarga ega 
bo‘lganligi uchun nutqning ifodaliligini ta’minlaydigan alohida vosi-
ta vazifasini bajaradi.
O‘xshatishlar to‘rt unsurdan tarkib topadi, ya’ni: 1) o‘xshatiladi-
gan narsa (yoki subyekt); 2) o‘xshatish etaloni; 3) o‘xshatish asosi; 
4) o‘xshatishning shakliy ko‘rsatkichi. Masalan,  Yigit musichadek beo-
zor ekan  o‘xshatishida  yigit  o‘xshatiladigan narsa,  musicha  o‘xshatish  
 etaloni,  beozor  o‘xshatish asosi, -dek  qo‘shimchasi esa o‘xshatishning 
shakliy ko‘rsatkichidir. 

88
O‘xshatishlarning ikki turi farqlanadi: 1) erkin o‘xshatishlar; 
2)  tur  g‘un  (doimiy)  o‘xshatishlar.
Badiiy-estetik qimmat, lingvopoetik salmoq nuqtayi nazaridan 
er 
kin o‘xshatishlar yozuvchining mahoratini namoyon etuvchi vosi-
talardan biri sifatida badiiy nutqda alohida o‘rin tutadi. Yozuvchi 
o‘zining badiiy tasvir maqsadiga muvofiq ravishda xilma-xil origi-
nal o‘xshatishlar yaratadi, bu o‘xshatishlar kutilmaganligi, ohorliligi 
bilan o‘quvchini rom etadi, muayyan ruhiy yoki jismoniy holat, 
xususiyat, predmetlarni o‘quvchi ko‘z o‘ngida yaqqol gavdalanti-
radi. Masalan,  Miryoqub ikki kishining pichirlashib gaplashganini 
eshitdi,  yuragi objuvoz likopiday ura boshladi (Cho‘lpon) gapidagi 
o‘xshatish – yozuvchining o‘z ijodi mahsuli. Mana bu o‘xshatish-
lar ham erkin badiiy o‘xshatishlardir:  Maydalab o‘rilgan sochlardek 
egatlarga taralgan suvlar – nay ko‘ksidan oqayotgan ohanglar kabi 
sirli-sirli jildiraydilar (Ismoil To‘lak).
Turg‘un o‘xshatishlarda o‘xshatish etalonida ifodalangan obraz 
barqarorlashgan bo‘ladi, bunday o‘xshatishlar, garchi muayyan shaxs 
yoki ijodkor tomonidan qo‘llangan bo‘lsa-da, vaqtlar o‘tishi bilan 
til jamoasida urfga kirib, doimiy ifodalar sifatida turg‘unlashgan, 
umumxalq tilidan joy olib ulgurgan bo‘ladi. Bunday o‘xshatishlar 
xuddi tildagi tayyor frazeologik birliklar kabi nutqqa olib kirila-
di. Masalan, Uning bu xislati ham hammaga otning qashqasiday 
ma’lum
  (Cho‘lpon);  Bolalari qo‘rqqanlaridan baqadek qotib qolishdi 
(M. Nizanov)  gaplaridagi o‘xshatishlar turg‘un o‘xshatishlardir.
Turg‘un o‘xshatishlar ham nutqning ifodaliligini ta’minlashda 
alohida o‘rin tutadi.