O'zbekiston Milliy Ensiklopediyasi indd

168
Мурод Маматқулов.
ЧУНЦИН, Юйчэн, Басянь Хитойнинг 
жан.ғарбий қисмидаги шаҳар, Цзялинц-
зян дарёсининг Янцзи дарёсига қуйилиш 
ерида. Сичуань провинциясида. Аҳолиси 
3,2 млн. киши (1990-й.лар ўрталари). 
Транспорт йўллари чорраҳаси. Аэропорт 
бор, дарё порти. Мамлакатнинг йирик 
савдо ва саноат марказларидан. Қора ме-
таллургия, саноат жиҳозлари, приборсоз-
лик, кимё, резина, нефтни кайта ишлаш, 
тўқимачилик, озиқ-овқат саноати корхо-
налари мавжуд. Қурилиш материаллари 
ишлаб чиқарилади. университет ва б. 
олий ўқув юртлари, 2 иссиклик электр 
стяси, ГЭС каскади бор. Шаҳарга 3 минг 
йил аввал асос солинган. 1937—46 й. 
ларда Хитойнинг вақтинчалик пойтах-
ти бўлган. Ч. яқинидан тошкўмир қазиб 
олинади.
ЧУРРА — ички аъзолар ёки улар 
бир қисмининг табиий ёки янги пайдо 
бўлган тешикдан Ч. дарвозаси орқали 
бирор бўшлиққа ички қорин пардаси би-
лан чиқиши, бунда бўшлиқ ичини қоплаб 
турган парда ва терининг бутунлигига 
путур етмайди. Мия, кўкрак, қорин чур-
ралари, Шморл чурраси (умуртқалараро 
диск чурраси) ва б. Ч.лар фарқланади. 
Қорин чуррасига кирадиган чов, сон, 
киндик, крриннинг олдинги девори чур-
раси, човёрғоқ чурраси (дабба), опера-
циядан кейин пайдо бўладиган Ч. кўп 
учрайди. Ч. туғма ва орттирилган, жой-
ига қайтиб кирадиган ва кирмайдиган, 
сиқилган ва сиқилмаган бўлади. Ташқи 
(ички аъзолар уларни крплаб турган 
қорин парда билан тери остига чиқиши) 
ва ички (Ч. ҳосиласини қорин пардаси ва 
ичак тутқич ҳосил қилувчи, чўнтакларда 
бўртиб чиқиши) Ч.лар бор. Ҳар бир Ч.да: 
ички аъзоларнинг бўшлиқдан чиқадиган 
жойи — Ч. дарвозаси; қорин пардаси-
нинг бевосита Ч. дарвозасидан чиқадиган 
қисми — Ч. халтачаси; Ч. халтачасидаги 
аъзолар — аксари ингичка ичак, чарви, 
баъзан бачадон найи, тухумдон, йўғон 
ичак, талоқ ва б. бўлиши мумкин.
Қорин Ч.си кўпроқ кузатилади, бун-
да соннинг юқори қисмида кўпинча 
оғир меҳнатдан кейин, кучанганда шиш, 
баъзан шу соҳада кучсиз оғриқ пайдо 
бўлиб, кўпинча бу аломатлар беморни 
тинч ҳолатида ўзўзидан йўқолиб кета-
ди. УзоқвақтЧ. билан оғриган бемор-
ларда шиш доимий бўлиши мумкин. Ч. 
умуртқалараро дискдан чиқадиган бўлса, 
бел ва оёқдарга оғриқ беради, ҳаракат че-
кланади.
Ч.нинг сабаблари маҳаллий ва уму-
мий бўлади. Буларга Ч. халтачаси бўртиб 
чиқадиган тана қисмларининг тузи-
лиш хусусиятлари (маҳаллий), оғир юк 
кўтариш, қабзиятда доимо кучаниш (уму-
мий) ва ҳ.к. киради. Ҳомиладорликда 
қориннинг ички босими ошади, девори 
эса бўшашиб юпқалашади, натижада Ч. 
хавфи кучаяди. Бўшлиқдеворининг айрим 
шикастларидан сўнг «бўшашган (заиф) 
жойлар» ҳосил бўлиб қолиши мумкин. 
Она қорнидаги ривожланиш нуқсонлари, 
маc, киндик ҳалқасининг ўсмай қолиши 
оқибатида келиб чиқадиган туғма Ч. ҳам 
бўлади.
Ч. белгилари: одатда Ч. пайдо 
бўладиган соҳа бўртиб (шишиб) чиқади, 
пайпаслаб кўрилганда Ч. дарвозаси се-
зилади ва ҳ.к. Асорат бермаган Ч.да бе-
мор оғирлик, ноқулайлик сезади, баъ-
зан сийдик ажралиши бузилади. Катта 
Ч.да оғриқ пайдо бўлиб, одамнинг иш 
қобилияти пасаяди.
Яллиғланиш ва қисилиш Ч.нинг энг 
кўп учрайдиган асоратидир. Ч. халтача-
си ва ичидаги аъзонинг шикастланиши 
оқибатида яллиғланиш рўй беради, бунда 
Ч. халтачаси ичидаги аъзо билан унинг 
деворлари ўртасида битишмалар ҳосил 
бўлиб, тўғриланмайдиган Ч. юзага кела-
ди.
Ч. қисилганда қисилган аъзода қон 
айланиши бузилиб, у жонсизланади. 
Қисилиш ўз вақтида бартараф этилмаса, 
ичак ёрилиши (перитонит) пайдо бўлиши 
мумкин. Ичаклар босилганда ичак тут-
шшши рўй беради.

---

www.ziyouz.com кутубхонаси
169
Ҳар қандай Ч.ни ўз вақтида опера-
ция қилинмаса асорати ёмон бўлади. 
Ч. қисилганда зудлик билан тез ёрдам 
чақириш керак.
Ч. ҳатто безовта қилмаганда ҳам опе-
рация қилиш лозим. Беморнинг соғлиғи 
операцияга имкон бермаганда бандаж 
тақиб юриш тавсия этилади.
Болаларда кўпинча туғма Ч. бўлади. 
Уларда асосан киндик ва чов Ч.лари 
кўп учрайди. Киндик Ч.си камданкам 
қисилади ва гўдак ҳаётининг дастлабки 
йилларида ўзўзидан тузалиб кетади, чун-
ки бола ўсган ва мускуллари ривожлан-
ган сари киндик ҳалқаси ўзича бекилиб 
қолиши мумкин. Гўдак болаларда киндик 
Ч.сини киндикка мунтазам ёпишқоқ пла-
стир ёпиштириб даволанади. Пластирни 
7—14 кунда алмаштириб туриш лозим.
Олдини олиш: қорин девори му-
скулларини мустаҳкамлайдиган махсус 
машқлар билан мунтазам шуғулланиш 
(врач тавсияси билан), организмни 
чиниқтириш, жисмоний иш билан дам 
олишни тўғри ташкил қилиш керак. 
Ҳомиладорликда бандаж тақиш, бадан 
тарбия билан шуғулланиш, туғрукдан 
сўнг қоринни массаж қилиш ва бирдан 
семириб ёки ориқлаб кетишдан сақланиш 
лозим. Болаларда Ч.нинг олдини олиш 
учун уларни рационал овқатлантириш, 
қабзиятга йўл кўймаслик ғоятда муҳим. 
Гўдак болаларни суткасига 3—4 марта 
1—3 мин. дан қорни билан ётқизиш тав-
сия этилади. Бу орқа ва қорин мускулла-
рини яхши мустаҳкамлайди. 
ЧУРРАК (Anas crecca) — ўрдаклар 
оиласига мансуб парранда. Оғирлиги 
200—450 г. Оёқ кафти узун, бироқ 
бармоқлари қисқа. Нарининг устки ггати 
қўнғир кулранг, қорни оқ, баъзан сарғиш. 
Кўкрагида қора думалоқ доғи бор. Боши 
ва бўйни маллақизғиш, ёнидан қораяшил 
йўл ўтган. Модаси қўнғир, малла ёки 
кулранг холли. Ёзги туллашдан сўнг на-
рининг туси модасига ўхшаш бўлиб 
қолади. Ч.Ғарбий Европа, Россия, Эрон, 
Шим.Ғарбий Монголия, Қозоғистон, 
Ўрта Осиёда тарқалган. Сув ҳавзалари 
кирғоқларига уя қуради; 8—11 та ту-
хум қўяди. Тухумларини модаси босади. 
Сувда яшовчи умуртқасиз ҳайвонлар, 
ўсимликлар уруғи, куртаги ва б. қисмлар 
билан озиқланади. Гўшти мазали. Катта 
овчилик аҳамиятига эга. 
ЧУСОВАЯ — РФдаги (Челябинск, 
Свердловск ва Пермь вилоятлари) даре. 
Кама дарёсининг чап ирмоғи (Ўрта Урал-
дан бошланиб Кама сув омборига куй-
илади). Уз. 592 км, ҳавзасининг майд. 
23 минг км2. Юқори оқимида водийси 
кенг; ўрта оқимида тор каньонлардан, 
қуйи оқимида текисликдан ўтади. Кама 
ГЭС курилиши муносабати билан қуйи 
қисмини сув босган. Ирмоқлари: ўнгдан 
— Межевая Утка, Койва, Усьва ва чап-
дан — Ревда, Лисьва. Қор ва ёмғир сув-
ларидан тўйинади. Ўртача сув сарфи 222 
м3/сек. Нояб. да музлаб, апр.да муздан 
бўшайди. Ёғоч оқизилади, кема қатнайди. 
Ч. бўйида Первоуральск, Чусовой ш.лари 
қурилган.