O’zbеkistоn хаlq tа’limi vаzirligi

Kitob
kitobxon
kitobchi
Bu birlikdan ikkitasi [kitob] va [kitobxon] ongimizda tayyordir. [kitobxon] leksemasi aslida yasama, ammo bugungi kunda u ongimizda shu holda, ya'ni yasama holda mavjud. Ammo kitobchi so'zi qandaydir g'ayrioddiylikka ega. Chunki u nutqiy yasama so'z bo'lib, leksemalar sirasiga o'tmagan. Kitobchi so'zi ham, [ishchi] (worker, rabochiy) so'zi ham aslida [ot+ chi=shu ot anglatmishi bilan shug'ullanuvchi shaxs oti] qolipi hosilalaridir. Ammo [ishchi| leksemasi bu qolipdan uzoqiashib, undagi o'zak va qo'shimcha qotgan holga kelgan, ya'ni bu leksema hozir yuz berayotgan nutqiy jarayonda yasalmagan. Kitobchi so'zi esa mazkur qolip asosidagi, undan nutq jarayonida hosil bo'lgan nutqiy hosiladir. Demak, ayrim yasama so'zlar qolipdan chiqib, davr o'tishi bilan leksemalashib, tayyor holga kelib qoladi.
Leksemaning ongda paradigmatik va sintagmatik munosabatlar asosida yashashi. Leksemalar til jamiyati a'zolari ongida boshqa leksemalar bilan o'xshashlik qatorlari (paradigmalar) hosil qilgan holda mavjud bo'ladi. Masalan, [o'g'il] leksemasi bir tomondan [otaj_r [ona], leksemalari bilan, ikkinchi tomondan [qiz] Jeksemasi bilan paradigmaiar hosiJ qilib yashaydi. Paradigmadagi bir a'zoning mohiyati unga paradigmadosh boshqa a'zoning mohiyatiga qiyosan olinadi, unga munosabatda bo'ladi. Masalan, [aka] leksemasi [uka]_, [singil], [opa] leksemalari bilan paradigma hosil qilar ekan, bunda ularning umumiy belgisi bu leksemalarni bir paradigmaga solsa, farqli belgilari ularning mustaqilliklarini ta'minlaydi. Lisoniy birJiklar orasidagi bunday bir —biriga ishora qilib, eslatib turuvchi belgilar, munosabatlar assotsiativ munosabatlar ham deyiladi. [aka] leksemasining mohiyati [uka] leksemasining mohiyatiga qiyosan belgilanadi. Qiyos esa eslatish, eslash, yonma —yon qo'yish munosabatidir.
Leksemalar mohiyatida sintagmatik munosabatlar ham mujassamdir. Masalan, [daftar] leksemasi nutqda [yirtmoq], [yozmoqj leksemalari bilan bir tomondan, morfologik shakllar va so'z yasovchi qo'shimchalar bilan ikkinchi tomondan birikuvlar hosil qiladi. Bu voqelanish leksemada imkoniyat sifatida mayjud. Aytilgan birliklar bilan yuz bergan aloqalar leksemalar mohiyatida imkoniyat sifatida yashirindir.
So'zlovchi nutq jarayonida zarur bo'lgan birlikni o'xshash va farqli belgilari asosida paradigmadan tanlab, sintagmatik imkoniyatlari doirasida nutqda turli —tuman kombinatsiyalar hosil qiladi. Nutqda leksemalarning mohiyati to'la —to'kis hyech qachon voqelanmaganligi kabi sintagmatik imkoniyatlarning ham faqat zaruri voqelikka aylanadi. Zero, dialektika uqtirganidek, mohiyat bi'r hodisada bus — butun yuzaga chiqmaydi, imkoniyat to'la voqelanmaydi, Nutqiy voqelanish ularning bir zarrasidir, xolos.
Leksema so'zdan boyroq va kengroqdir. Biroq so'z nutqda turli begona hodisalar — bevosita leksemaga aloqador bo'lgan lisoniy va aloqador bo'lmagan kontekstual hodisalar bilan «boyitilgan», nutqda voqelanish uchun shakllantirilgan bo'ladi. Leksemaning «boy»ligi «o'ziniki»dir. So'z esa, aytilganidek, o'ziga, o'z asosidagi leksemaga tegishli bo'lmagan boshqa nolug'aviy omillar — fonetik, morfologik, sintaktik uslubiy zotlar zarralarini o'ziga biriktirib, o'ziga tegishli bo'lmagan zarralar hisobiga «boyiydi».
Aytilganlar asosida leksema va so'zga ta'rif beramiz. Leksema ma'lum bir til jamiyati a'zolari ongida tayyor, umumiy va majburiy, shakl va ma'no birligidan iborat, yaxlitlangan, borliqdagi harakat, narsa— predmet, belgi, miqdor kabilarni bildiruvchi tushunchalar va munosabatlarni ifodalaydigan, nutqda so'zlarni va grammatik morfemalarni biriktiradigan lisoniy birlikdir. Leksemalarning va so'z yasash qoliplarining nutqda reallashgan aniq shakl va ma'noga ega bo'lgan muayyan ko'rinishi so'z deyiladi.