O’zbеkistоn хаlq tа’limi vаzirligi

O‘z va o‘zlashgan qatlam. Xuddi leksikadagi kabi, frazeologiyada ham o‘z va o‘zlashgan qatlam bor. Frazeologiyaning asosiy qismi o‘z qatlamga oid frazeologizmlardan iborat, o‘zlashma qatlam kam miqdorni tashkil etadi. Lekin, birinchidan, so‘z o‘zlashtirishga nisbatan frazeologizmni o‘zlashtirish juda kam darajada bo‘lsa, ikkinchidan, frazeologizmlar o‘zga tildan aynan o‘zicha emas, asosan kalkalab o‘zlashtiriladi. Masalan: g‘isht qolipdan ko‘chdi frazeologizmi tojikcha xisht az qolib barxestan frazeologizmining kalkalab o‘zlashtirilganidir. Tojik va o‘zbek tillarida bir xil ma’noli juda ko‘p frazeologizmlar mavjudki, ularning qaysi tildan qaysinisiga o‘zlashganini aniq aytish qiyin: qanday shamol uchirdi — kadom shamol parrond, boshi toshdan bo‘lsin — sarash az sang shavad, gap sotmoq — gap furo‘xtan va b. Keyingi vaqtlarda rus tilining ta’sirida xam ko‘pgina frazeologizmlar paydo bo‘ldi: temirni qizig‘ida bos (kuy jelezo, poka goryacho), barmoq, orasidan qaramoq (smotret skvoz palsi) kabilar.
Umumiy va chegaralangan qatlam. razeologizmlarning asosiy qismi umumiste’molga oiddir. Ilm-fan, kasb-hunar kabilarning ma’lum bir sohasidagina qo‘llanuvchi frazeologizmlar yo‘q darajada. Garchi ko‘pgina frazeologizmlarning shakllanishi faoliyatning ma’lum bir sohasi bilan bog‘lansada, lekin ular umumiste’mol qatlamiga o‘tib ketadi. Masalan: pichoq suyakka yetdi, alifni kaltak deyolmaslik, xamirdan qil sug‘urganday, kalavasining uchini yo‘qotmoq, arpasini xom urmoq, ipidan ignasigacha, tegirmoniga suv quymoq frazeologizmlari shunday xususiyatga ega.
Chegaralangan qatlamni asosan dialektal frazeologizmlar tashkil etadi, Masalan: Qashqadaryo oblasti. shevalaridan: etini yeganday bo‘lmoq (juda och qolmoq), andar-mandarshi chiqarmoq (vayron qilmoq), g‘ujura qaynamoq (g‘ayratga to‘lmoq); Toshkent oblasti shevalaridan: toqi chalmoq (biror ishni hammaga ovoza, oshkor qilmoq), tandirni qizig‘ida yopmoq (temirni qizyg‘ida bosmoq), tirnog‘iga g‘arov yugurtirmoq (qattiq azoblamoq, terisiga somon, tiqmoq), tili tanglayiga yopishmoq (gapirmay turib olmoq) kabilar.