O‘zbekiston faunasidagi kaltakesaklarning asosiy turlari

Muammoning o‘rganilganlik darajasi.
O'rta Osiyoda 60 ta. Kavkazda 68 ta. G'arbiy Yevropada va Shimoliy qutb doirasida bor-yo'g'i 2 ta turi (tiriktug'ar kaltas a k va qora ilon) uchraydi.Reptiiiyalar uchun juda yuqori harorat ham yomon ta'sir qiladi. umaloqbosh kaltakesaklari. O'rta Osiyo cho'llarida 40°С issiqda o'zini yomon sezadi. nafasi qisilib, pastroq harorat- kuzatilgan. D.N. Kashkarov qum yumaloqbosh kaltakesak- 50°C li issiq qumda 4 minutgacha chidaganligini va keyin nobud wi'lganligini tajribalar asosida kuzatgan.Yozda ko'pchilik tangachalilar qumli cho'llarda isib ketishdan aochib. uyalariga yashirinadi yoki daraxt shoxlariga chiqib oladi D.N. Kashkarovning kuzatishlariga qaraganda O'rta Osivoning qumli cho'llarida yozda harorat yerdan 2 m balandlikda (daraxt shoxlarida) yerda soya joydaEiga nisbatan 10°C past, quyosh nurlashib turgan joydagiga nisbatan esa 28°C past bo'lishi aniqlangan. Shuningdek. sudralib yuruvchilar toqqa ko tanlgan sari, ularning soni sezilarli darajada kamayib borishi ham kuzatilgan. O'rta Osiyoda sudralib yuruvchilaming eng baland tarqalish chegarasi dengiz sathidan 5000 m balandlik hisoblanadi.Sudralib yuruvchilar yashash sharoiti va tarqalishiga qardh 2 I dagi ekologik guruhlarga bo’linadi. Quruqlikda yashovchi ostida yashovchilar, suvda yashovchilar va daraxtda yashaydi Hozirgi yashab turgan sudralib yuruvchilar orasida havoda uchibturadigan turlari yo‘q.Reptiliyalarning ko’pchiligi asosan quruqlikda yashaydi Quruklikda har xil yashash sharoitlari mavjud. Shuning uchun ularda. tuproqda, toshli sahrolarda. o’rmonda. botqoqliklarda uchratamiz Ko’pchiligi esa quyosh nuri ko’p tushadigan va o’simlik siyrak bo’lgan ochiq joylarda yashaydi. Sudralib yuruvchilarning harakati ham har xil bo‘lib, yerda sudralib harakat qilib sudralib yuruvchilar degan nomini oqlaydi. Timsoh, echkemar va ko‘pgina kaltakesaklar tanasini birroz yerdan ko‘tarib yuguradi. Ularning shundav turlari borki, masofaga faqat orqa oyoqlari yordami bilan yuguradi. Masalan: sudralib yuruvchilar qatoriga agamalar. iguanalar. Avstraliyada yashaydigan plashli kaltakesaklar kiradi. Sahrodagi kaltakesak esa tanasini yuqori ko'tarib. og’irligini orqa oyog'iga tushirib Karakatlanadi. Chunki sharoit shuni taqozo etadi. ya'ni ular tanasiga siq qum tegmasligi uchun shunday qiladi. Ko’chma qumli sahrolarda yashaydigan sudralib yuruvchilarning esa shoxli tishchalari, ya'ni o‘tkir timoqlari bo'ladi (gekkonlar. ayrim agamalar, kaltakesak va iguanalar). Gekkonlarning Ita turida (Palmatogecko rangi) barmoqlari orasida teri suzgich pardasi bor. U Sharqiy Afrikaning quill sohillarida yashaydi. Qumli sahrolarda yashaydigan ayrim tur reptiliyalaming tanasi yapaloqlashgan (Meksikada yashovchi iguanalamB tanasi diskka o’xshaydi). O’rta Osiyo yumaloqbosh kaltakesagi ham qumli sahroga moslashib harakat qiladi.Yumaloqbosh kaltakesak qumni boshqa tomonga harakatlanib qaziydi. Ularning yon tomonida yapaloqlashgan tanasida teri ipchalari bo'lib. tangachalariga tegib turadi. Dushmandanqochganda. yerga qattiq yopishib olib tanasini dam o'ngga va dam chapga buradi. Natijada tezlikda qum ichiga kirib ketadi.