O’zbekiston davlat jahon tillari universiteti

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

 
215 
 
13-Mavzu. Sovet hokimiyatining O‘zbekistonda amalga oshirgan siyosiy, iqtisodiy –
ijtimoiy tadbirlari va uning mustamlakachilik mohiyati.  
  
O`zbekistonda sovet hokimiyatining iqtisodiy va ijtimoiy  
siyosati mohiyati 
 
20-yillar  tariximizga  o`ta  murakkab  va  ziddiyatli,  turli  ijtimoiy  guruh  va  kuchlar 
siyosiy  qarama-qarshiligi  avj  olgan,  Turkistonda  Markazning  imperiyacha  munosabatlar 
mustahkamlanayotgan,  o`lkadagi  ochlik,  iqtisodiy  tanglik,  vayronaga  aylangan  sanoat, 
transport, qishloq xo`jaligini tiklash, ya’ni sho`rolarning “tinch sotsialistik qurilish” yo`liga 
o`tish  davri  bo`lib  kiradi.  Ushbu  davrdagi  eng  dolzarb  masalalardan  biri  bu-  hokimiyat 
masalasi  edi.  Milliy  muxolif  kuchlar  esa  hokimiyat  masalasini  birinchi  navbatda  xalqning 
o`z taqdirini o`zi belgilashda ko`rishar edi. Sanoat va qishloq xo`jaligining inqirozi, ochlik, 
inqilobcha zo`ravonlikning kuchayishi mahalliy xalq milliy manfaatlarining ochiqdan-ochiq 
inkor  etilishi  Turkistondagi  turli  ijtimoiy  qatlamlar  orasida  sovet  hokimiyatiga  nisbatan 
ishonchsizlik  va  norozilikni  keltirib  chiqarmoqda  edi.  Aholining  aksariyati  sovet 
hokimiyatini  qizil  armiyachilarning  quroli  yordamida  zo`rlik  bilan  olib  kirilgan  hokimiyat 
sifatida  tan  olmas,  ular  tashkil  etayotgan  sovetlar  va  ularning  ijroiya  qo`mitalari  tub  aholi 
orasida  obro`ga  ega  emasligi  sovet  tuzilmalariga  qarshi  chiqishlarni  keltirib  chiqarmoqda 
edi.  
Kommunistik  partiya  o`zining  siyosiy  pozisiyalari  hamda  sovet  davlat  tuzumini 
mustahkamlash bilan birga sovetlarning ijroiya qo‘mitalarini qaytadan tiklash ishlarini  olib 
bordi.  Ushbu  tartib  joylarda  o`lkaning  ijtimoiy-siyosiy  hayotida  demokratik  jarayonlarni 
kengaytirish,  xalq  hokimiyatini  tiklash  shiorlari  ostida  o‘tdi.  Ammo,  tarix  ko`rsatib 
turganidek,  aslida  bu  jarayon  tashviqot-mafkuraviy  xarakterda  bo`lib,  jamiyat  va  davlat 
boshqaruvida  keng  xalq  ommasining  ishtirokini  ko`rsatishdek  tuyulardi.  Lekin  haqiqatda 
bunday  emas  edi.  Ko`p  joylarda  mahalliy  aholi  saylash  huquqidan  mahrum  edi.  Masalan, 
“BXSRda sud qurilishi haqida nizom”ning xalq maslahatchilarini saylash tartibi haqidagi 3-
bob 20-moddasida ko`rsatilishicha, taqsimot taxminan maslahatchilarning 25% ishchilardan, 
50% qishloqlar va kentlardan,  ya’ni dehqonlar va 25% harbiy qismlardan bo`lishi hisobida 
edi.  Bolsheviklar  keng  huquqlar  va  imtiyozlar  bergan  ishchi  va  soldatlarning  mutlaqo 
ko`pchilik  qismi  ruslar  bo`lib,  oqibatda,  rahbar  lavozimlarning  aksariyati  ulardan  tashkil 
topgan,  milliy  ziyolilarning  asosiy  qismi  esa  saylov  huquqidan  umuman  mahrum  qilingan, 
bu  erda  ziyoli  tabaqa  umuman  odil  sudlovga  yaqinlashtirilmagan.  1923  yilda  Sirdaryo, 
Samarqand,  Farg‘ona  viloyatlarida  saylovga  xalq  sud’yasi  va  46624  ta  xalq 
maslahatchilarining  tarkibi  73,5%  ishchi,  19%  dehqon  va  7,5%  qizil  askarlardan  iborat. 
Bundan  ko`rinib  turibdiki,  xalqni  himoya  qilishi  kerak  bo`lgan  sudga  birorta  mutaxassis 
yaqinlashtirilmay,  faqat  bolsheviklarning  siyosatini  to`g‘ri,  degan  kishilar  kirgizilgan. 
TASSRda  esa  1920  yilda  aholining  93-97  %ni  musulmon  aholisi,  3-7  %ni  ruslar  tashkil 
qilgani  holda,  xalq  sud’yalarining  48%ni  ruslar,  52%ni  musulmonlar,  sud  hay’ati 
a’zolarining 75%ni ruslar, 25%ni musulmonlar tashkil etgan. 
Sovet hukumati mahalliy aholiga nisbatan bepisand bo‘lib, aksariyat tarzda ham unga 
ishonmas  edi.  Shuning  uchun  ham  u  o`z  siyosiy  tuzilmalariga  milliy  xodimlarni  nihoyatda 
kam jalb qilgan edi.   
 
Partiyaning ushbu mustabidlik yo`nalishi Turkiston xalqi hayotiga salbiy ta’sir qildi, 
mahalliy  aholi  mustaqil  huquqlarga  ega  emas,  o`z  manfaatlarini  himoya  qilishga  bo`lgan 
urinishlar  esa  “millatchilik”  deb  baholanib,  qatag‘ongacha  olib  kelingan.  XX  asrning  20-
yillaridagi Turkistondagi ijtimoiy-siyosiy ahvol mana shunday edi. 
1921 yilning bahoriga kelib sovet hokimiyati oldida vayron bo`lgan qishloq xo`jaligini 
tiklash  vazifasi  ko`ndalang  bo`lib  turdi.  Buning  asosiy  sababi  esa  dehqonlarning  ko`plab 

---

 
216 
ko`tarilishlari bo`ldi. Bu esa siyosatni qaytadan ko‘rib chiqish, sanoat bilan qishloq xo`jaligi 
o`rtasida ta’sirchan iqtisodiy aloqalarni yo`lga qo`yish zaruratini keltirib chiqardi. 
O`zbekistonda  qishloq  xo‘jaligi  respublika  milliy  daromadining  asosiy  qismini 
berganligi,  dehqonlar esa aholining 80 foizini tashkil etganligi  tufayli sovet hokimiyatining 
dastlabki yillarida agrar masala markaziy o‘rinni egallardi.  
Markazdan farqli o`laroq, O`rta Osiyo respublikalarining 20-yillardagi agrar siyosatida 
nisbatan  keskin  choralar  ko`rilgan.  1920-1921  yillardagi  yer-suv  islohotining  amalga 
oshirilishi Yangi Iqtisodiy Siyosat (NEP) bilan birga olib borildi. Yangi iqtisodiy siyosatdan 
ko‘zlangan maqsad - mahsulot ishlab chiqaruvchi yakka dehqonlarning manfaatini oshirish, 
uning yerga egalik qilishini ta’minlash, imtiyozli soliq olish va bozor iqtisodiyoti, tovar-pul 
munosabatlariga  o`tish  edi.  Uning  asosiy  bo‘g‘inlarini  oziq-ovqat  razvyortkasining  oziq-
ovqat  solig‘i  bilan  almashtirilishi,  erkin  savdo,  sanoatda  xususiy  tashabbuskorlik  va 
tadbirkorlikning joriy qilinishi tashkil etdi.  
Oziq-ovqat  razvyortkasining  soliq  bilan  almashtirilishi  qishloq  xo`jalik  ishlab 
chiqarishni ko`paytirishning iqtisodiy rag‘batlarini vujudga keltirdi hamda dehqon hosilning 
qat’iy belgilangan qismini topshirgach, unga o`z mehnati mahsulini o`zi istaganicha tasarruf 
etish  huquqi  berildi.  Yangi  iqtisodiy  siyosat  yo`lining  o`ziga  xos  xususiyati  -  tovar-pul 
munosabatlarining  jonlanishi,  savdo  va  ayirboshlashda  cheklashlardan  ozod  bo`lish  edi. 
Erkin  savdoning  sog‘lomlashuviga  1922-1924  yillarda  o`tkazilgan  pul  islohoti  ma’lum 
darajada  yordam  berdi.  Muomalaga  kursi  oltinga  tenglashtirilgan  valyuta-chervonestning 
chiqarilishi bozor rolining tiklanishida muhim ahamiyatga ega bo`ldi.  
Yer-suv  islohotini  amalga  oshirishdan  ko`zlangan  asosiy  maqsad-mahalliy  hamda 
Turkistondagi  boy  rus  dehqonlarining  er  va  suvga  bo`lgan  huquqlarini  tenglashtirish  edi. 
Chunki  o‘z  vaqtida  mustamlakachi  ma’murlari  tomonidan  rus  dehqonlariga  eng  yaxshi  va 
hosildor yerlar ajratilgan edi.   
Yer-suv islohotining xarakteri 1920 yil sentabrda bo`lib o`tgan Turkiston Sovetlari IX 
-  qurultoyining  qarorlarida  aks  etdi.  Ushbu  dasturning  asosida  mehnat  bilan 
shug‘ullanmaydigan  boy-quloq  xo‘jaliklarini  tugatish  va  ko‘chmanchilarni  o‘troq  hayotga 
o‘tkazish,  yersiz  va  kam  yerli  dehqonlarni  yer  bilan  ta’minlash  va  eng  asosiysi  rus 
kelgindilarining 
ortiqcha 
yerlarini 
musodara 
qilish 
orqali 
Rossiya 
imperiyasi 
mustamlakachilik sarqitlarini yengish yotar edi. Lekin vaqt o`tishi bilan ko`chirib keltirilgan 
ruslardan  yerlarni  musodara  qilish  bilan  bir  qatorda  vaqf  yerlari  tortib  olindi,  boylar, 
mannoplar,  savdogarlar,  diniy  xizmatchilar  va  qishloq  hamda  ovullarning  “mehnat  bilan 
shug‘ullanmaydigan yuqori tabaqalari” degan boshqa vakillarining yerlari kamaytirildi.  
Yer  va  suvni  taqsimlash  jarayoni  bir  tomondan  yersiz  va  kam  yerli  dehqonlarni  yer 
bilan  ta’minlagan  bo‘lsa,  ikkinchi  tomondan  qishloqdagi  siyosiy  vaziyatni  o‘ta 
keskinlashtirib,  sinfiy  ziddiyatlarni  kuchaytirdi.  Shuningdek,  islohot  davomida  Yettisuv  va 
Jalolobod  tumanlarining  ko‘chmanchi  va  yarim  ko‘chmanchi  aholisini  o‘troq  hayotga 
o‘tkazish  siyosati  salbiy  oqibatlarga  olib  keldi.  Zero,  ko‘chmanchilikdan  o‘troqchilikka 
o‘tish,  nafaqat  xo‘jalik  faoliyat  shakllarini  o‘zgartiribgina  qolmay,  balki  asrlar  davomida 
shakllanib kelgan ushbu ijtimoiy guruhning turmush tarzi hamda kasb-hunarining tamomila 
o‘zgartirib  yuborishi  muqarrar  edi.  Islohotni  o‘tkazishning  inqilobiy-zo‘ravonlik  usullari 
Turkiston qishloqlarida ijtimoiy va millatlararo tanglikni vujudga keltirdi.  
 
Yer-suv islohoti 1922  yil kuzida o‘z poyoniga  yetdi. Uni amalga oshirish davomida 
hamma  joylarda,  qishloq  va  ovullarning  yersiz  va  kam  yerli  mahalliy  dehqonlarini 
birlashtirgan  “Qo‘shchi”  uyushmalari  tashkil  etila  boshladi.  Lekin  shuni  ta’kidlash  joizki, 
“Qo‘shchi”  Turkiston  dehqonlari  uyushgan  birinchi  tashkilot  emas  edi.  1918  yildayoq 
Toshkent  ”Dehqon”  ittifoqi  vujudga  kelgan  edi.  O‘shanda  Toshkent  va  shahar  atrofidagi 
tumanlar  dehqonlari  hamda  savdo  doiralarining  turli  qatlamlari  yangi  hokimiyatning 
muayyan  keskin  choralariga  qarshilik  ko‘rsatishiga  hamda  o‘z  mulklarini  saqlab  qolishga 
harakat  qilgan  edi.  Tashkilot  dehqonlar ommasining ozchilik  qismini qamrab olgan bo‘lib, 

---

 
217 
mahalliy  xarakterga  ega  edi.  1919  yili  Turkiston  respublika  va  Yer  ishlari  Xalq 
Komissarligining  ko‘magi  bilan  kambag‘allar  qo‘mitalari  tuzildi.  “Qo‘shchi”  uyushmasi 
kambag‘allarning  qo‘mitalari  va  ittifoqlari  o‘rnida  vujudga  kelgan  edi.  Ushbu  uyushma 
qishloq  va  ovullarda  sovet  hokimiyatining  tayanchi,  “mehnatkash  dehqonlarni”  sinfiy 
tarbiyalashning  o‘ziga  xos  maktabi  sifatida  yer-suv  islohoti  davomida  “mehnat  bilan 
shug‘ullanmaydigan  xo‘jaliklar”  va  ularning  mol-mulkini  aniqlashda,  sovetlar  siyosatidan 
norozi  bo‘lgan  dehqonlar  chiqishini  bostirishda  va  ularning  oldini  olishda  ham  qatnashdi. 
Uyushma kooperatsiya ishiga o‘z hissasini qo‘shgan bo‘lsa ham, uning faoliyatidagi asosiy 
e’tibor qishloqning boy qatlamlari bilan kurash olib borish va qishloqni “sotsialistik asosdan 
qayta qurish”ga qaratilgan edi.  
 
Markaz Turkiston o‘lkasiga  asosiy xom-ashyo bazasi  sifatida qarab kelganligi  bois, 
o‘lka  qishloq  xo‘jaligining  bosh  sohasi  hisoblangan  paxtachilikni  rivojlantirishga  alohida 
e’tiborini  qaratgan.  Xususan,  RKP  (b)  MKning  1922  yil  11  yanvaridagi  “Turkiston 
Kompartiyasiga”  deb  nomlangan  xatida,  Turkiston  Kompartiyasining  qishloq  xo‘jaligi 
sohasidagi  faoliyatida  birinchi  o‘ringa  sug‘oriladigan  yerlarda  ekin  maydonlarini  tiklash, 
paxtachilikni rivojlantirish hamda mavjud sug‘orish  tizimini tuzatish masalalari hal  etilishi 
lozimligi  ta’kidlangan  edi.  Paxtachilikni  tiklash  va  rivojlantirish  ishlariga  rahbarlik  qilish 
uchun 1920  yilda Bosh  Paxtachilik  Qo‘mitasi va paxta  yetishtiruvchi  respublikalarda unga 
bo‘ysunuvchi  paxtachilik  qo‘mitalari  tuzildi.  Turkiston  respublikasidagi  barcha 
haydaladigan maydonlar, seleksiya stansiyalari, irrigatsiya inshootlari, Paxtachilik qo‘mitasi 
ixtiyoriga  o‘tkazildi.  Bosh  Paxtachilik  qo‘mitasi  katta  vakolatlarga,  ya’ni  boshqa  qishloq 
xo‘jalik ekinlari hisobiga chigit ekiladigan maydonlarni kengaytirish, paxta xarid narxlarini 
belgilash, markaziy davlat organlarining ruxsatisiz maxsus qabul qilish huquqlariga ega edi. 
Paxtaning  narxi  xukumat  tomonidan  belgilanishi  uning  bu  masalada  yakka  hokimligidan 
dalolat  berar  edi.  Turkistonlik  ko‘pgina  arboblar  paxtachilikda  davlat  monopoliyasini 
tugatish  zarurligini  bir  necha  marotaba  ko‘tarib  chiqqan  edilar.  Xususan,  Yer  ishlari  Xalq 
komissari  S.Asfandiyorov  va  hukumatning  boshqa  a’zolari  davlatning  paxtaga  bo‘lgan 
yakkaxokimligiga  qarshi  chiqib,  Bosh  Paxtachilik  qo‘mitasini  tugatish  masalasini  o‘rtaga 
tashlagan edi. Biroq, Turkiston respublikasi va RSFSR partiya-davlat apparatining aksariyat 
xodimlari  paxta  monopoliyasi  tarafdori  edilar.  1922  yilning  1  yanvarida  RSFSR  Oliy  Xalq 
Xo‘jaligi  Kengashi  (OXXK)  tomonidan  qabul  qilingan  qarorda  esa,  “paxtaga  davlat 
monopoliyasini saqlash” masalasi qat’iyan ko‘tarilgan edi.   
 
Paxtachilikni  tiklash  ishlari  hamda  respublikaga  don  olib  keltirishni  jadallashtirish 
maqsadida, OXXK Yettisuv temir yo‘lini tezroq tugatishga qaror qildi.  
1923  yilning  yanvarida  SSSR  Mehnat  va  Mudofaa  Kengashi  qabul  qilgan  qarorda 
“Respublika  ichida  paxtani  xarid  qilish  davlat  monopoliyasi  bekor  qilinsin”  deyilgan  edi. 
Shu bilan bir vaqtda paxtaning qat’iy narxi bekor qilindi. 
 
Turkiston respublikasida paxtachilikni rivojlantirish ishlarini, sug‘orish inshootlarini 
tiklamasdan amalga oshirib bo‘lmasdi. Sug‘orish ishlarini tiklashni tezroq amalga oshirish, 
dehqonchilik  uchun  yaroqli  yerlarni  suv  bilan  ta’minlash  va  qishloq  xo‘jaligini,  birinchi 
navbatda esa paxtachilikni rivojlantirish uchun suvdan to‘g‘ri foydalanishni  yo‘lga qo‘yish 
maqsadida,  1921  yilning  fevralida  TASSRdagi  barcha  suvlarni  respublika  mulki  deb  e’lon 
qilgan  suv  to‘g‘risida  qonun  qabul  qilindi.  Qonunda,  suvni  taqsimlash  odat  (boy  va 
ruhoniylarga  beriladigan  imtiyozlar)  bo‘yicha  emas,  balki,  birinchi  navbatda  dehqonlar 
manfaatini  ko‘zlagan  holda  berilishi  kerak  deb  aytilgan  edi.  1921  yilning  noyabrida, 
aholining  daromadlarini  sug‘orish  ishlarini  tiklashga  safarbar  qilish  maqsadida  suv  solig‘i 
joriy qilindi.  
Shu  yilda  TASSRning  sug‘orma  yer  maydoni  1920  yildagi  ko‘rsatkichga  qaraganda 
300  ming  desyatinaga  ko‘paygan  edi.  Paxta  ekin  maydonlari  esa  deyarli  100  ming 
desyatinaga ortdi. 

---

 
218 
Ittifoq  hukumati  avval  boshdanoq  yosh  O‘zbekiston  respublikasi  rahbariyati  oldiga 
“Sovet  O‘zbekiston”ini  SSSRning  asosiy  paxta  bazasiga  aylantirish  strategik  vazifasini 
qo‘ydi.  “Oq  oltin”ning  aksariyat  qismi,  ya’ni  90%dan  ko‘prog‘i  “Sovetlar  mamlakati”ning 
to‘qimachilik  markazlariga  yuborildi.  Masalan,  1922  yilning  boshlarida  Turkistondan 
markazga  Krasnovodsk  yo‘nalishi  bo‘yicha  1150  vagon  (63470  ta  toy  paxta),  Orenburg 
yo‘nalishi bo‘yicha 1547 vagon (85030 ta toy paxta), hammasi bo‘lib, 2724 vagon (14850 ta 
toy paxta) paxta tolasi  jo‘natilgan edi.  Sovet  hukumatining paxta mustaqilligiga erishishga 
qaratilgan  chora-tadbirlari  zoye  ketmadi.  O‘zbekistonda  paxta  yetishtirishni  ko‘paytirish 
sovet  hukumatiga  har  yili  chetdan  paxta  sotib  olinishga  sarflanadigan  100  mln  rubl  oltinni 
tejash imkonini bergan edi. 1928 yilda esa, O‘zbekiston paxtakorlarining davlatga topshirgan 
543,7 ming tonna “oq oltin”i evaziga SSSR paxta yetishtirish bo‘yicha 4-chi o‘ringa chiqdi 
va bu bilan paxta mustaqilligiga erishish yo‘lida qo‘yilgan dastlabki qadamlardan biri bo‘ldi. 
“Sovetlar mamlakati”ga paxta yetkazib berishda respublikaning salmog‘i 1940 yilda 63%ga 
yetdi. Bularning hammasi, o‘sha yillardagi hukumat hujjatlarida rasman e’tirof qilinishicha, 
“...Sovet  Ittifoqining  chetdan  paxta  keltirishdan  ozod  bo‘lishida  va  SSSR  to‘qimachilik 
sanoatining paxta xom ashyosi bilan to‘la-to‘kis  ta’minlanishida hal qiluvchi rol o‘ynaydi” 
haqiqatan  ham,  agar  1925  yilda  SSSRga  chetdan  103,1  ming  tonna,  1930  yilda-57,9  ming 
tonna paxta keltirilgan bo‘lsa, 1933 yilda bor yo‘g‘i 24,3 ming tonna paxta keltirildi. O‘zbek 
paxtakorlarining mashaqqatli mehnati evaziga esa sovet davlati paxtani chetdan sotib olmay, 
paxta  yetishtirish  bo‘yicha  jahonda  ikkinchi  o‘ringa  chiqdi.  Mana  shu  tariqa  sobiq  SSSR 
paxta mustaqilligiga erishdi.  
Paxta  yakkahokimligini  ta’minlash  maqsadini  amalga  oshirish  oqibatida  qishloq 
xo‘jaligining  boshqa  tarmoqlari,  xususan,  chorvachilik  inqirozga  uchradi,  g‘alla  tayyorlash 
keskin kamayib ketdi. Hosildor yerlar miqdori kamaydi. Don, poliz ekinlarining hosildorligi 
qisqardi. 
 
Yangi iqtisodiy siyosat tufayli qishloq xo‘jaligida kooperativ va shirkatchilik harakati 
avj  oldi.  1923  yilda  Turkiston  respublikasida  qishloq  xo‘jaligi  va  kredit  kooperatsiyalar 
tizimi  tashkiliy  jihatdan  tugal  ravishda  shakllandi  deyish  mumkin.  Davlatning  kooperativ 
qurilish  siyosati  ikki  yo‘nalishda  olib  borildi.  Bir  tomondan,  kooperatsiya  mayda  tovar 
xo‘jaligini sotsializmga jalb qilish vositasi, shaxsiy va jamoa manfaatlarining kelishuv shakli 
sifatida  baholansa,  ikkinchi  tomondan  kooperatsiyaga  xususiy  sektorni  siqib  chiqaruvchi 
ijtimoiy qurol deb qaraldi.  
 
Markaz qishloq xo‘jalik krediti- qishloq xo‘jaligining asosiy sarmoyasini (mol-mulki, 
urug‘  fondi,  qurilishlarni)  tiklash  uchun  foylanish,  bu  resurslarni  chorvachilikni, 
paxtachilikni,  irrigatsiyani,  bog‘dorchilikni  va  uzumchilikni  rivojlantirishga  yordam 
ko‘rsatishga  yo‘naltirdi.  1923  yilda  Turkistonda  1169  ta  kredit-kooperativ  shirkati  bo‘lib, 
kreditdan foydalanadigan xo‘jaliklar soni 28 mingta edi.  
 
Qishloq xo‘jalik mahsulotlarini sanoatga kontraktatsiya (shartnoma) asosida yetkazib 
berishda  qishloq  xo‘jalik  kooperativlari  vositachilik  qildi.  Mayda  tovar  dehqon  xo‘jaligi 
rivojlana boshladi.  
Biroq,  har  kimni  ham  kooperativga  qabul  qilishavermasdi.  Sinfiy  tanlov  mavjud  edi. 
Kambag‘allarga  ustivorlik  berilardi.  Aholining  o‘ziga  to‘q  qatlamlariga  nisbatan  qat’iy 
talablar  belgilangan  edi.  Masalan,  “boy”,  “quloq”lar  toifasidagi  shaxslar  birinchi  to‘lov 
sifatida o‘rta hollar to‘laydigan to‘lov miqdoridan ikki barobar, kambag‘allarnikidan esa o‘n 
ikki  barobar  ko‘p  haq  to‘lashlari  kerak  bo‘lgan  kooperativlarga  qabul  qilishdagi  bunday 
sinfiy  yondashuv  o‘z  navbatida,  aksariyat  qishloq  ahli  fuqarolik  huqularining  poymol 
etilishiga,  ishbilarmon  dehqonlarning  iqtisodiy  rivojlangan  jamiyat  qurish  ishidan  sun’iy 
begonalashtirilishiga olib keldi.  
 
1927  yildan  kooperativ  uyushmalarini  “davlatlashtirish”  siyosati  boshlanib,  uning 
xo‘jalik  hisobi  asosidagi  negizlari  tobora  ko‘proq  qo‘porildi.  Dehqon  xo‘jaligini 

---

 
219 
yuksaltirishga  doir  masalalarning  hammasi  davlatga  kelib  taqaladigan  bo‘lib  qoldi  (soliq 
siyosati, kredit, narxlar va boshqalar). 
20-yillar boshlaridagi Turkistonning ijtimoiy-siyosiy hayotining alohida xususiyati-bu 
o‘lka  mahalliy  aholisining  milliy  o‘z-o‘zini  anglashining  o‘sganligi  deyish  mumkin. 
Mahalliy  aholining  keskin  noroziligiga  birinchi  navbatda  Markazning  uning  milliy 
manfaatlarini  hisobga  olmaslik  siyosati  sabab  bo‘ldi.  Turkiston  tub  aholisining  kuchayib 
borayotgan noroziligi turli shakllarda namoyon bo‘ldi. Shunday norozilik shakllaridan yana 
biri hokimiyat pog‘onalaridagi milliy rahbar kadrlardan iborat milliy muxolifat bo‘ldi. Ular 
mustabid  tuzumga,  uning  siyosatiga  ochiqdan-ochiq  qarshi  fikr  bildirib, mahalliy  aholining 
manfaatlarini himoya qildilar, markazning shovinistik va imperiyacha siyosatiga qarshi faol 
kurash  olib  bordilar.  Mana  shunday  milliy  rahbarlardan  davlat  va  siyosat  arbobi,  olim  va 
diplomat  Nazir  To‘raqulov  (1892-1939)  bo‘lgan.  Nazir  To‘raqulov  sovet  hokimiyatining 
turli lavozimlarida ishlab keldi.  
 
Markazning  siyosiy  rahbariyati  o‘zining  siyosiy  mavqeini  saqlab  qolish  maqsadida 
o‘lkadagi  vakillariga  Turkiston  Kompartiyasining  VI  (1921  yil  11-20  avgust)  qurultoyida 
milliy  muammolarga  e’tiborni  kuchaytirishni,  Turkiston  partiya-davlat  organlari  tarkibida 
milliy  kadrlarni  ko‘paytirishni  tavsiya  etgan  edi.  Ushbu  ko‘rsatmalar  asosida  qurultoyda 
Turkiston Kompartiyasi Markaziy Qo‘mitasining a’zolari etib bir qancha mahalliy rahbarlar 
bilan bir qatorda Nazir To‘raqulov ham saylangan edi. Shu bilan birga Nazir To‘raqulov va 
Abdulla  Rahimboyevlar  RKP(b)  MKning  Turkiston  byurosi  tarkibiga  kiritildilar.  Milliy 
rahbarlar Markazning buyuk davlatchilik shovinizmiga qarshi chiqib, Turkkomissiyani yo‘q 
qilish talabini bir necha marotaba o‘rtaga tashlagan edilar. Bu davrda TKPga boshchilik qilib 
turgan Nazir To‘raqulov ham Turkkomissiya va Turkbyuroning xatti-harakatlariga norozilik 
belgisi sifatida ular safidan chiqish to‘g‘risida ariza beradi. 
 
Lekin milliy rahbarlarning vatanparvarlik chiqishlari Markazning keskin noroziligiga 
sabab  bo‘ldi.  Markaz  ularga  qarshi  siyosiy  quvg‘inni  avj  oldiradi.  Q.Otaboyev  va 
A.Rahimboyevlar  “qo‘pol  xatolari”  uchun  o‘z  lavozimlaridan  bo‘shatildi.  Lekin  sovet 
hukumati  bir  oz  vaqt  o‘tgandan  so‘ng,  ularga  “o‘z  xatolarini  tuzatish”  imkoniyatini  berib, 
rahbarlik  lavozimlarida  ishlashga  ruxsat  bergan  edi.  Biroq,  milliy  rahbarlar  o‘lkaning 
taraqqiyotini uning mustaqilligida ko‘rdilar va o‘z qarashlarida mustahkam turishda davom 
etdilar.  
 
Nazir To‘raqulov nafaqat siyosiy arbob, balki tilshunos olim sifatida ham taniqlidir. 
U  turk,  fors,  arab,  rus,  nemis  va  fransuz  tillarini  yaxshi  bilgan.  Respublika  va  viloyat 
gazetalarida  maqolalari  bilan  qatnashib  turgan.  Uning  noshirlik  va  elchilik  faoliyati 
hayotining keyingi davriga to`g‘ri kelgan.   
 
Ko‘pgina  milliy  rahbarlar  qatori  Nazir  To‘raqulov  ham  qatag‘onlik  to‘lqinidan 
qutulib qolmadi va 1939 yilda otib tashlandi.  
 
Yuqorida  aytib  o‘tilganidek,  20-yillarning  boshlarida  o‘lka  partiya-davlat 
organlarining  rahbarlik  lavozimlariga  milliy  kadrlar  jalb  qilingan  edi.  Ular  orasida  taniqli 
davlat va jamoat arbobi Qayg‘usiz Otaboyev (1887-1937) ham bor edi. O‘z siyosiy faoliyati 
davomida Q.Otaboyev Markazning ayirmachilik, shovinistik siyosatiga qarshi bir necha bor 
o‘zining dadil fikrlari bilan chiqdi. U Markaz tomonidan yuborilgan emissarlarning mahalliy 
xalqlarga  nisbatan  qo‘llayotgan  usullarini  tanqid  qilib,  Rossiyadan  kelgan  xodimlar  tub 
aholining  o‘lkani  mustaqil  boshqara  olish  qobiliyatiga  ishonmayotganliklari,  o‘zlari  esa 
Turkistonning  turmush-sharoitlarini  yaxshi  bilmasdan  turib,  hokimiyatning  ma’sul 
lavozimlariga da’vogarlik qilishlari haqida TKP Sovetlarining X qurultoyi minbaridan turib 
gapirgan edi.  
Q.Otaboyev  milliy  rahbarlardan  birinchilar  qatorida  qarshilikchilik  harakatiga  to‘g‘ri 
baho  bergan.  Uning  1922  yil  18  iyulda  Turkiston  Markaziy  Ijroiya  Qo‘mitasining  VI 
plenumida  qilgan  ma’ruzasi  keskin  tanqidiy  va  ochiqdan-ochiq  qarshilik  ruhida  edi. 
Otaboyev qarshilik harakatiga ”harbiy yo‘l bilan yo‘q qilib bo‘lmaydigan xalq qo‘zg‘oloni” 

---

 
220 
deb baho beradi va ushbu harakat ishtirokchilari bilan siyosiy va iqtisodiy usullarni qo‘llab, 
tinch  muzokaralar  olib  borish  taklifini  kiritadi.  Shundan  so‘ng,  1922  yilning  sentabrida 
Samarqand  viloyatida  bolsheviklar  tuzumiga  qarshi  kurashayotgan  Bahrombek  qo‘rboshi 
bilan teng asoslarda tinchlik shartnomasini imzolagani uchun Q. Otaboyev, A. Rahimboyev, 
A. Serg‘oziyevlar lavozimlaridan bo‘shatildi. 
Qayg‘usiz Otaboyevning qismati ham o‘sha yillardagi millatparvarlar singari ayanchli 
tugadi, u 1937 yilda mustabid tuzum tomonidan nohaq qatag‘onga uchrab, otib tashlanadi. 
Yana  bir  millatparvar  rahbarlardan  biri,  yetuk  davlat  arbobi  Inomjon  Xidiraliyevdir 
(1891-1928).  Inomjon  Xidiraliyev  ham  mahalliy  aholining  manfaatlarini  himoya  qilgan 
milliy  rahbarlardandir.  U  1922  yilning  oxirida  Butunrossiya  MIQga  maxsus  xat  bilan 
murojaat  qilib,  “Mahalliy  aholining  barcha  qatlamlarini  sovet  ishlariga  jalb  qilishga,  bu 
ishlarni  aholining  milliy  turmush  tarziga  moslashtirgan  holda  amalga  oshirishga, 
Turkistonda  ish  yuritishni  mahalliy  aholi  tiliga  o‘tkazishga”  e’tiborini  qaratgan  edi. 
I.Xidiraliyev fikricha, oktabr to‘ntarishidan so‘ng deyarli 5  yil o‘tgan bo‘lsa ham,  quyidan 
yuqorigacha boshqaruv apparatlarida asosan yevropalik kishilar o‘tirganligi mahalliy aholida 
chorizm  mustamlakachilik  siyosati  sovetlar  davrida  ham  davom  etmoqda  degan  xulosani 
keltirib  chiqarmoqda.  Boshqaruv  idoralarida  o‘tirgan  yevropaliklar  asosan  Rossiya 
sharoitidan  kelib  chiqqan  kishilar  bo‘lib,  mahalliy  aholi  tili,  urf-odatini  bilmaydigan, 
dehqonchilik  va  chorvachilikda  mashg‘ul  bo‘lgan  ko‘plab  aholi  xususiyatiga  mos 
mafkuraviy qarashlarni tushunmaydigan shaxslardir. Bu esa o‘z navbatida chorizm davridagi 
byurokratik  davlat  apparatiga  o‘xshab  qolgan  boshqaruv  apparatini  tez  orada  mahalliy 
xalqlar ruhiyati va turmushiga moslashtirishni taqozo qiladi. Xidiraliyevning ushbu takliflari 
bilan  Markaz  qisman  bo‘lsa  ham  hisoblashishga  majbur  bo‘ldi.  1923  yildan  boshlab  ish 
yuritish tub millatlar tillarida olib boriladigan bo‘ldi.  
 
Sovet  tuzumi  davridagi  milliy  rahbarlar  ustida  so‘z  borar  ekan,  davlat  va  siyosat 
arbobi  Akmal  Ikromov(1898-1938)  faoliyati  haqida  to‘xtalib  o‘tish  muhimdir.  A.Ikromov 
sovet  hokimiyatiga  sodiqlik  bilan  xizmat  qildi.  Uning  yer-suv  islohoti  va  jamoalashtirish 
xususida  bildirgan  fikrlari  buning  yorqin  dalilidir.  Yer-suv  islohotini  o`tkazishdan  maqsad 
nima  degan  savolga  Akmal  Ikromov:  “yer  bir  guruh  boylar  to`dasi  qo`lida  to`planib 
qoldi,...boy xo`jaliklarni tugatmasdan turib, paxtachilikni rivojlantirib bo`lmaydi” degan edi. 
Shuningdek,  u  “18lar  guruhi”,  “inog‘omovchilik”ka  qarshi  chiqishlar  qilib,  ularni 
millatchilikda  ayblaydi  va  ularga  qarshi  kurash  olib  borishga  chaqiradi.  Afsuski,  20-
yillarning oxiri-30  yillarning o`rtalaridagi bir qator qatag‘onlar uchun Akmal Ikromov ham 
javobgardir.  Lekin  mustabid  tuzumning  sodiq  xizmatchisi  bo`lgan  Akmal  Ikromov  ham, 
1938 yilda “xalq dushmani” sifatida otib tashlanadi.  
 
Tadqiq  qilinayotgan  davrdagi  davlat  arboblaridan  yana  biri  Yo‘ldosh 
Oxunboboyevdir  (1885-1943).  U  1926-27  yillarda  O‘zbekistonda  yer-suv  islohotini 
o‘tkazish  markaziy  komissiyasi  raisi  sifatida  ish  olib  borgan,  Farg‘ona  viloyati  hamda 
respublika  qishloq  xo‘jaligini  tiklashda  ishtirok  etgan.  Yo‘ldosh  Oxunboboyev  1943  yilda 
Toshkentda vafot etgan.  
 
Tariximizda o‘zining o‘chmas izini qoldirgan buyuk siymo bu-Fayzulla Xo‘jayevdir 
(1896-1938).  1920  yili  inqilobchi  Yosh  buxoroliklar  Turkiston  markaziy  byurosi  rayisi, 
1920-24  yillarda  Buxoro  Xalq  Sovet  Respublikasi  Nozirlar  Kengashining  rayisi 
(shuningdek, Tashqi ishlar, Harbiy ishlar noziri) bo‘lib ishlagan.  
 
Fayzulla  Xo‘jayevning  faoliyati  nihoyatda  murakkab  siyosiy  vaziyatda  o‘tgan. 
O‘zbekistonda  yuz  berayotgan  o‘zgarishlardan  qoniqmaganligini  u  o‘zining  bir  qancha 
tanqidiy  chiqishlarida  bildiradi.  Masalan,  1924  yildagi  bolsheviklarning  milliy-hududiy 
chegaralanishiga  qarshi  o‘z  fikrlarini  ilgari  surgan,  “Buxoro  inqilobi  tarixiga  doir”  asarida 
Fayzulla  Xo‘jayev  jadidchilikka  xolis  baho  berishga  harakat  qilgan.  Ushbu  asardagi 
jadidchilikning  ijtimoiy  mohiyatiga  ijobiy  munosabati  va  jadidchilikni  ijtimoiy-inqilobiy 
harakat sifatidagi qarashlari xato deb baholandi.  

---

 
221 
 
Fayzulla  Xo‘jayev  ham  mustabid  tuzumning  qatag‘on  qurbonlaridandir.  U  1937  yil 
Moskvada “xalq dushmani” sifatida qamoqqa olinib, 1938 yilda otib tashlangan. 
 
20-30  yillarda  ko‘zga  ko‘ringan  milliy  yetakchi  -  Abdulla  Rahimboyevdir  (1896-
1938). Abdulla Rahimboyevning siyosiy faoliyati nihoyatda serqirra bo‘lib, mustabid tuzum 
siyosatiga  qarshi  dadil  chiqishlari  buning  yorqin  ifodasidir.  Masalan,  u  1921  yilning 
dekabrida  bo‘lib  o‘tgan  RSFSR  Sovetlarining  IX  qurultoyi  minbaridan  turib,  Rossiya 
hukumatiga  ochiqdan-ochiq  ”Turkistondagi  sovetlarning  jazolash  siyosati  har  qanday 
chegaralardan o‘tib tushdi. Farg‘ona viloyatidagi jazo otryadlari esa mutlaqo muxtor holatda, 
hech kim bilan, partiya organlari bilan ham, sovet organlari bilan ham hisoblashmasdan, turli 
shubhali  shaxslarni  xizmatga  olib  harakat  qilmoqdalar”  degan  bayonot  bilan  chiqdi.  Lekin 
bunday  tarzda  sovetlar  siyosatini  tanqid  qilish  kechirilmas  edi  va  1922  yilda  ishda  yo‘l 
qo‘yilgan  “qo‘pol  xatolari”  uchun  TASSR  MIQ  raisi  A.Rahimboyev  lavozimidan 
chetlashtirildi. Biroq vaqt o‘tishi bilan Markaz unga “o‘z xatolarini tuzatish” imkonini beradi 
va yana rahbarlik ishiga jalb qiladi.  
 
A.Rahimboyev  RKP(b)  MQ  O‘rta  Osiyo  byurosining  a’zosi  hamda  TKP  MQning 
ma’sul  kotibi  sifatida  milliy-hududiy  chegaralanishni  o‘tkazishning  tepasida  turdi.  1924 
yilning  fevralida  u  Buxoroga  yuboriladi  va  bu  yerdagi  BXSR  rahbar  xodimlarining 
kengashida milliy–hududiy chegaralanishi to‘g‘risida ma’ruza qildi. 1924 yilning 10 martida 
Turkiston  Kompartiyasi  MQsi  va  Turkiston  MIQ  rahbar  xodimlarining  kengashida  ham 
ma’ruza  qilib,  Rahimboyev  milliy-hududiy  chegaralanishni  “...nisbatan  ma’qul  tarzda, 
og‘riqsiz usullar” bilan o‘tkazish kerakligini uqtirdi.   
 
Abdulla  Rahimboyevning  qismati  ham  milliy  yetakchilarniki  kabi  qatag‘on 
to‘lqinlari avj olgan paytda hal qilindi. U 1938 yilda qurbon bo‘ldi. 
 
 I.Xidiraliyevning hayoti 1928 yilda fojeali tugaydi. 
 
“Turkiston  xalqlarining  ildizi  bir”,-  degan  g‘oya  avloddan-avlodga  o‘tib,  milliy 
yetakchilar,  jamoat  arboblari  va  milliy  ziyolilar  qarashlari  hamda  faoliyatlarida  o‘z  aksini 
topib  kelgan.  Tarixan  tarkib  topgan  uchta  davlatni  tugatib,  o‘rniga  yangi  tuzilmalarni 
vujudga  keltirish  markaz  va  o‘lkadagi  bolshevistik  rahbarlar  tashabbusi  bo‘ldi.  1920  yil 
boshidayoq,  Turkkomissiya  Turkiston  ASSRni  bo‘lib  tashlab,  milliy  til  belgisiga  qarab 
muxtor respublikalar tashkil qilish masalasini qo‘ygan edi. Bu o‘sha yili iyun oyida RKP (b) 
ning  Turkistonga  oid  qabul  qilgan  hujjatlarida  o‘z  aksini  topdi.  Lenin  Turkistonning 
“O‘zbekiya,  Qirg‘iziya,  Turkmaniya”  ga  bo‘lingan  xaritasini  tuzish  kerakligini  uqtirdi.  Bu 
rejaning amalga oshishi qarshilik harakati tufayli bir oz kechikdi. Turkistonni milliy jihatdan 
qayta chegaralash markaz va RKP(b) O‘rta Osiyo byurosi tomonidan ishlab chiqildi va 1924 
yilda qat’iylik bilan amalga oshirildi. 
 
1924-yilning  31  yanvarida  RKP(b)  MKning  Tashkiliy  byurosi  Turkiston,  Buxoro, 
Xorazm respublikalarining milliy-hududiy chegaralanishi masalasini ko‘rib chiqdi va YA.E. 
Rudzutakka mazkur respublikalarning ma’sul xodimlari bilan birgalikda bu g‘oyani amalda 
qanday  ro‘yobga  chiqarish  mumkinligini  oldindan  muhokama  qilishni  topshirdi.  1924 
yilning  fevralida  esa  Fayzulla  Xo‘jayevning  milliy  chegaralanish  masalasi  bo‘yicha 
tezislarida markazning turkiy xalqlarning ildizi birligini hisobga olmayotganligi, chegaralash 
g‘oyalari  o‘tmish  istilochilari  siyosatidan  farq  qilmayotganligi  aytilgan  edi.  Turkiston, 
Buxoro,Xorazm respublikalarida tashkiliy va tashviqot ishlari olib borilgandan so‘ng, 1924 
yilning  11  oktyabrida  RKP(b)  Siyosiy  byurosi  O‘rta  Osiyoni  qaytadan  bo‘lib  chegaralash 
haqida  o‘zining  so‘nggi  qarorini  qabul  qiladi  va  1924  yil  14  oktyabrda  RSFSR  BMIQ  II 
sessiyasi  milliy  chegaralanish  haqidagi  Turk  MIQ  qarorini  tasdiqladi.  Milliy  chegaralanish 
natijalariga  ko‘ra,  O‘rta  Osiyoda  O‘zbekiston  va  Turkmaniston  Sovet  Sotsialistik 
Respublikalari,  O‘zSSR  tarkibida  bo‘lgan  Tojikiston  Avtonom  respublikasi,  RSFSR 
tarkibida Qoraqirg‘iz (Qirg‘iziston) va Qoraqalpog‘iston Avtonom viloyatlari tashkil topdi. 
Sobiq  Turkiston  ASSRning  qozoq  viloyatlari  esa,  Qirg‘iziston  (Qozog‘iston)  ASSR 
tarkibiga kiritildi.  

---

 
222 
Shu tariqa, 1924 yilning kuzida milliy-hududiy chegaralanish hukumat qarorlari bilan 
qonuniy tarzda rasmiylashtirildi.  
 
1925 yilning 13 fevralida O‘zSSR Sovetlarining Buxoroda ochilgan  I-Umumo‘zbek 
qurultoyida “O‘zbekiston SSR tuzilgani to‘g‘risida deklaratsiya” qabul qilindi. O‘zbekiston 
SSR sovetlari MIQning raisi etib - Yo‘ldosh Oxunboboyev saylandi. O‘zbekiston XKS raisi 
etib  -  Fayzulla  Xo‘jayevni  tasdiqladi.  Tuzilgan  O‘zbekiston  SSRga  tugatilgan  Turkiston 
ASSRdan  Sirdaryo,  Farg‘ona  va  Samarqand  viloyatlarining  katta  qismi,  Buxoro 
respublikasidan uning markaziy va g‘arbiy qismi (Zarafshon, Qashqadaryo va Surxondaryo 
vohalari), shuningdek Xorazm SSRdan Xorazm vohasi kirdi. 
 
Milliy-chegaralanishdan so‘ng, O‘zbekiston sovetlarining I-qurultoyi (1925 yil 13-17 
fevral) “O‘zbekiston SSRning tashkil topishi  haqidagi  Deklaratsiya”ni  tasdiqlagach,  Ittifoq 
sovetlarining 3-qurultoyida (1925 yil,13 may) esa, O‘zbekiston Respublikasi SSSR tarkibiga 
kiritildi. Shu tariqa, O‘zbekiston SSRning qonunan rasmiylashtirish jarayoni tugallandi. 
 
O‘zbekiston  SSR  aholisining  soni  respublika  tashkil  etilishining  dastlabki  yillarida 
3.963.285 kishini, ya’ni, O‘rta Osiyo aholisining deyarli yarmini-48,7 foizini tashkil etar edi. 
1926  yilda  o‘tkazilgan  aholini  ro‘yxatga  olish  bo‘yicha  respublikada  istiqomat  qiluvchi 
aholining tarkibi quyidagicha edi: o‘zbeklar  -74,2%, tojiklar  -7,8%, ruslar-5,6%, qozoqlar-
2,4%, qirg‘izlar-2,04%. 
 
 Turkiston  o‘lkasini  bo‘lib  tashlash  bilan  sho‘rolar  milliy  davlatchiligimizning  ming 
yillik  rivojlanish  tarixiga  putur  yetkazdilar.  Millatning  bir  qismi  o‘z  ota-bobolari  yerida 
yashab,  mehnat  qilsa-da,  rasmiy  ta’rifga  ko‘ra,  “oz  sonli  millat”ga  aylanib  qolgan  edi. 
Bolsheviklar  andozasidagi  milliy-hududiy  chegaralanish  O‘rta  Osiyo  xalqlari  o‘rtasidagi 
bo‘lajak  millatlaro  munosabatlarni  keskinlashtirib  turishi,  favqulodda  vaziyatlarda  portlab, 
turli  nizolarga  sabab  bo‘lishi  muqarrar  edi.  Yangi  sovet  respublikalarini  “milliy 
davlatchilikning tashkil etilganligi”, deb baholash xato bo‘lsa kerak. Zero, SSSR tarkibidagi 
ushbu  tuzilmalar  Markaz  ixtiyorida  bo‘lib,  ilgarigidek  unga  arzon  xom  ashyo  yetkazib 
berishga ixtisoslashtirilgan mustamlakalar bo‘lib qolaverdi. 
 
1924-yilda milliy-hududiy  chegaralanishi natijasida O‘rta  Osiyo xaritasida ittifoqchi 
respublikalar  bilan  birga  muxtor  tuzilmalar  ham  paydo  bo‘ldi.  Shular  orasida 
Qoraqalpog‘iston  muxtor  viloyati  ham  bor  edi.  Ushbu  viloyat  Qirg‘iziston  (Qozog‘iston) 
ASSR tarkibida bo‘lib, unga volostlardan iborat To‘rtko‘l, Chimboy, Xo‘jayli va Qo‘ng‘irot 
okruglari  kirdi.  1925  yil  12-19  fevralda  viloyat  markazi  To‘rtko‘l  shahrida  bo‘lib  o‘tgan 
Qoraqalpog‘iston  avtonom  viloyati  Sovetlarining  birinchi  qurultoyi  “Qoraqalpog‘iston 
avtonom  viloyati  tashkil  topganligi  to‘g‘risida  Deklaratsiya”  qabul  qildi  va  “qoraqalpoq 
milliy davlatchiligi” tashkil etilganligini qonuniy rasmiylashtirdi. Qoraqalpog‘iston avtonom 
viloyati  Ijroiya  Qo‘mitasining  raisi  etib  A.  Qudaboyev  saylandi.  Qoraqalpog‘istonda 
yashaydigan  asosiy  elatlar  qoraqalpoqlar-38,5%,  o‘zbeklar-28,7%,  qozoqlar-28,6%dan 
iborat edi. 
 
 Qoraqalpog‘iston  Muxtor  viloyati  tashkil  etilgandan  so‘ng,  sovetlar  bu  yerda  ham 
sotsialistik  qurilishni  avj  oldirib  yubordilar.  Jumladan  ovul  va  qishloqlarni  sovetlashtirish 
keng  miqyosda  olib  borildi.  Sovetlarga  batrak  va  kambag‘allar  saylanib,  ularning 
asosiylarini  kommunist  va  komsomollar  tashkil  qildi.  Mamlakatda  vayron  bo‘lgan 
sanoatning  turli  sohalari,  qishloq  xo‘jaligi  va  sug‘orish  ishlarini  tiklash  amalga  oshirildi. 
Qoraqalpog‘iston  iqtisodiyotining  taraqqiyoti  bir  tomonlama  xususiyatga  ega  bo‘lib, 
SSSRning markaziy mintaqalari sanoatini rivojlantirish ehtiyojlarini ta’minlashga qaratilgan 
edi.  Masalan,  1933  yilning  3  oktyabrida  SSSR  Yer  ishlari  Xalq  Komissarligi 
Qoraqalpog‘istonni mamlakatni beda urug‘i yetkazib beruvchi asosiy baza deb tan olgan edi. 
Buning asosiy sababi mamlakat xalq xo‘jaligida ittifoqdosh respublikalar o‘rtasidagi mehnat 
taqsimotida  Qoraqalpog‘istonga  oliy  sifatli  paxta,  beda  hamda  baliq  bilan  ta’minlab  turish 
yuklatilganligida edi.  

---

 
223 
 
Muxtor  viloyat  sanoatining  yetakchi  tarmoqlarini  paxta  tozalash  va  baliq-konserva 
zavodlari tashkil etar edi. Sanoatni yuksaltirish bilan bir qatorda qishloq xo‘jaligining barcha 
sohalarini  rivojlantirishga  ham  katta  e’tibor  qaratildi  va  bu  yerga  ko‘p  miqdorda  qishloq 
xo‘jalik  anjomlari  keltirila  boshlanib,  boy  va  ruhoniylardan  tortib  olingan  yerlar  hisobiga 
yersiz va kam yerli dehqonlar yer bilan ta’minlandi. 
 
1930-yilda  Qoraqalpoq  muxtor  viloyati  RSFSR  tarkibiga  kiritildi.1932  yilning  20-
martida  esa,  SSSR  MIQ  Rayosati  “Qoraqalpog‘iston  avtonom  viloyatini  Avtonom  Sovet 
Sotsialistik Respublikasiga aylantirish va uni RSFSRga kirishi to‘g‘risida” qaror qabul qildi. 
O‘sha  yilning  may  oyida  avtonom  respublika  Sovetlarining  I  Ta’sis  qurultoyi  xukumatni 
tuzdi. Unda QQASSR MIQ raisi etib, Koptleu Nurmuhamedov, Xalq Komissarlari Kengashi 
raisi etib esa Qosim Avezovlar saylandilar.1936 yilda SSSRning yangi Konstitutsiyasi qabul 
qilindi va unga ko‘ra QQASSRning O‘zbekiston SSR tarkibiga kirishi ko‘zda tutilgan edi. 
Buning  asosiy  sababi,  hududiy  yaqinlik,  yagona  tarixga  ega  bo‘lganligi  deb  e’tirof  etildi. 
1937  yil  12  fevralda  O‘zSSRning  yangi  Konstitutsiyasi  qabul  qilindi.  O‘sha  yilning  6 
martida  esa,  QQASSRning  yangi  Konstitutsiyasi  e’lon  qilinadi.  Qoraqalpog‘iston 
O‘zbekiston tarkibida bo‘lganida, o‘zbek va qoraqalpoq xalqlari o‘rtasidagi do‘stlik yanada 
mustahkamlandi.