O’zbekiston davlat jahon tillari universiteti

10-mavzu. Turkistonning xonliklarga bo‘linib ketishi, uning sabablari va oqibatlari. 
 
 
XV asr oxiri - XVI asr boshlarida Movarounnahrdagi  
ijtimoiy-siyosiy hayot. Shayboniylar va Ashtarxoniylar sulolasi 
 
 
XV  asrning  90-yillarida  Movaraunnahrdagi  temuriylar  saltanati  amalda  mustaqil 
boshqariladigan  viloyatlarga  aylanib  qolgan  edi.  Kichik  bir  viloyatda  hokimlik  qilayotgan 
temuriy  shahzodalarning  har  biri  poytaxt  Samarqandni  egallash,  bobokalonlari  o‘tirgan 
taxtga chiqib, butun mamlakatga yagona hukmdor bo‘lish orzusida edilar. Bu niyatga yetish 
uchun  ular  o‘rtasida  o‘zaro  ichki  nizo  avj  olib  ketgan  bo‘lib,  mamlakat  aholisining  ham 
temuriylardan noroziligi kuchayib borayotgan bir davr edi. 
 
Samarqand  hukmdori  Sulton  Ahmad  Mirzoning  1494-yilda  vafot  etishi,  bu  holatni 
yanada keskinlashtirdi, mamlakatda boshboshdoqlik, ko‘p hokimiyatchilik vujudga keldi. Bu 
vaziyatdan  temuriylarning  shimoldagi  qo‘shnisi,  Dashti  Qipchoqda  o‘z  hokimiyatini 
mustahkamlab olgan Muhammad Shayboniyxon (1451-1510) foydalanib qolish uchun 1497-
yilda Movaraunnahrni egallash uchun birinchi marta qurol bilan bostirib kirdi. Bunga 1496-
yilda Samarqand taxtiga o‘tqazilgan Boysunqur mirzo ibn Sulton Mahmud (1479-1499)ning 
boshqa  temuriy  shahzodalardan  Samarqandni  mudofaa  qilishda  ittifoqchilikka  chaqirib 
qilgan taklifi ham sabab bo‘lgan edi.  
 
XI  asrdan  boshlab  Balxash  ko‘li  va  Sirdaryoning  quyi  oqimlaridan  Dnepr 
daryosining quyi oqimlarigacha bo‘lgan hududlarda qipchoq va boshqa turkiy qabilalarning 
hukmronlik  qilganliklari  sababli  bu  hudud  Dashti  Qipchoq  deb  atalgan.  Dashti  Qipchoq 
chegaralari ba’zan Kavkaz tog‘lari, Qora va Kaspiy dengizlarigacha yetib borgan. Bu yerda 
Botuxon 1236-yilda asos solgan Oltin O‘rda davlati XIV asr boshlarida ikki qismga ajralib 
ketgan  bo‘lib,  uning  sharqiy  qismida  ayrim  tarixiy  manbalarda  “O‘zbeklar  mamlakati”  deb 
yuritilgan Oq O‘rda davlati tashkil topdi. Bu hududda Jo‘jixonning beshinchi o‘g‘li Shaybon 
urug‘idan bo‘lgan Abulxayrxon (1412-1468) 1428-yilda mustaqil davlatga asos soldi.  
 
Oltin  O‘rda,  Mo‘g‘uliston  va  temuriylar  davlatlaridagi  o‘zaro  urush  va 
parokandalikdan  ustalik  bilan  foydalangan  Abulxayrxon  o‘z  davlati  hududlarini  ancha 
kengaytirib  oldi.  Lekin  urug‘  boshliqlarining  mustaqil  hukmronlikka  intilishlari  va  1468-
yilda Abulxayrxon vafoti  bu davlatning inqirozga uchrashiga sabab bo‘ldi.  XV asrning 80-
yillariga  kelib,  Abulxayrxonning  nabirasi,  Budoq  Sultonning  o‘g‘li  Muhammad  Shohbaxt 
Shayboniyxon  (1451-1510)  bobosining  davlatini  qayta  tiklab,  shayboniylar  sulolasiga  asos 
soldi.   Yoshligida  yetim  qolgan  Muhammad  ukasi  Mahmud  bilan  Muhammad  Mazid 
tarxon,  Sultonali  mirzo  homiyligida  Turkiston,  Samarqand,  Buxoro  shaharlarida  ilohiyat 
olimlari  Muhammad  Xitoiy,  Hofiz  Husayn  Busuriy  kabi  ulamolardan  saboq  olib,  o‘z 
davrining  bilimdon,  o‘qimishli  kishisi,  iste’dodli  shoiri  bo‘lib  yetishdi.  Muhammad 
Shayboniyxon buyuk davlat tuzish faoliyatini dastlab lashkar to‘plash va yollanma qo‘shin 
lashkarboshisi  sifatida  temuriylarga  xizmat  qilishdan  boshladi.  Shayboniyxon  yollanma 
qo‘shin boshlig‘idan xon darajasiga ko‘tarildi. 
 
XV  asr  90-yillarining  o‘rtalaridan  Movaraunnahrning  siyosiy  hayotida  Amir 
Temurning  evarasi  Zahiriddin  Muhammad  Bobur  (1483-1530)  ham  sezilarli  rol  o‘ynay 
boshladi.  1494-yil  10  iyun  kuni  12  yoshida  Farg‘ona  taxtiga  o‘tirgan  yosh  Bobur  amakisi 
Sulton  Ahmad  (1469-1494  yy.  Samarqand  hokimi),  Toshkent  hokimi,  tog‘asi  Sulton 
Mahmudlar  hujumlarini  qaytarib,  1496  yilda  Samarqand  shahrini  qamal  qiladi,  lekin  qish 
yaqinlashib qolgani uchun qamalni to‘xtatadi. 1497-yil mayida Bobur Samarqandni ikkinchi 
bor  qamal  qilganida  Shayboniyxon  bilan  birinchi  marta  yuzma-yuz  bo‘ldi.  Boysunqur 
mirzoning  Shayboniyxonga  Samarqand  darvozasini  ochmagani  sababli,  u  Bobur  bilan  jang 
qilmasdan  maydonni  tashlab  ketdi.  7  oylik  qamaldan  keyin  Samarqandni  egallagan  Bobur 
poytaxtda 100 kun hukmronlik qildi. Farg‘onada ukalari sabab kelib chiqqan nizoni bartaraf 
etish uchun Bobur Samarqandni tashlab chiqdi va 1500  yilgacha u  yerda tinchlik o‘rnatish 

---

 
153 
bilan  ovora  bo‘ldi.  Butun  Movaraunnahr  yerlarini  birlashtirish  maqsadi  bilan  yonayotgan 
Bobur  hatto  tinchlik  uchun  Farg‘onani  ham  ikki  qismga  bo‘lib,  ukasi  Jahongirga 
Sirdaryoning shimoliy qismini berishga majbur bo‘ldi. 
 
Bu  paytda  asosiy  maqsadi  Temuriylar  saltanatiga  butunlay  barham  berish  bo‘lgan 
Shayboniyxon  Buxoro,  Samarqand,  Qarshi,  G‘uzor,  Shohruxiya  shaharlarini  egalladi.  Bu 
shaharlardagi  dasht  o‘zbeklarining  qirg‘in  va  talonchiliklari  mahalliy  xalq  ichida 
Shayboniyxonga  qarshi  harakatlarning  paydo  bo‘lishiga  sabab  bo‘ldi.  Bundan  foydalangan 
Bobur 1501 yilda Samarqandni ikkinchi marta egalladi.  
 
Movarounnahrda  o‘zining  asosiy  raqibi  Bobur  ekanligini  sezgan  Shayboniyxon 
asosiy  kuchlarini  Samarqand  yaqiniga  to‘plab  hal  qiluvchi  jangga  kirdi.  Ochiq  jangda 
yengilgan  Bobur  shaharga  kirib,  mudofaaga  kirishdi,  lekin  boshqa  temuriylardan  yordam 
bo‘lmagach,  Shaybonixon  bilan  sulh  tuzib,  Samarqandni  tashlab  chiqishga  majbur  bo‘ldi. 
Shundan  keyin  Bobur  250  kishisi  bilan  Afg‘onistonga  keldi  va  Qobul  podsholigiga  asos 
soldi.  1510-yilda  Marv  yaqinida  Shayboniyxon  qo‘shini  ustidan  g‘alaba  qozongan  Eron 
shohi  Ismoil  Saffaviy  Bobur Mirzoga birgalikda Samarqandga qo‘shin tortishni taklif etdi. 
Bu  taklifni  qabul  qilgan  Bobur  Muhammad  Shayboniyxon  vafoti  (1510)  bilan  o‘zaro 
kelishmovchilik  sababli  ancha  zaiflashib  qolgan  shayboniylar  hukmronligi  ostidagi  Hisor, 
Ko‘lob,  Qunduz,  Badaxshon,  Qarshi,  yerlarini  egallab,  Samarqand  shahrini  1511-yilda 
uchinchi marta bosib oldi.  
 
Boburning  ittifoqchilari,  shia  mazhabidagi  Eroniy  qizilboshlilarning  talon-tarojlari 
sababli  mahalliy  aholi  Boburni  qo‘llab-quvvatlamadi.  1512-yil  oxirlarida  Ubaydulla  sulton 
qo‘shinlaridan Buxoro yaqinida mag‘lubiyatga uchragan Bobur Movaraunnahrdan, butunlay 
umidini uzib ketdi. Qobul atrofida o‘z hukmronligini to‘la mustahkamlab, 1526-yil boshida 
Hindistonga  yurish  boshladi  va  u  yerdagi  Ibrohim  Lo‘diyning  qo‘shinlarini  to‘la  tor-mor 
keltirib,  yangi  saltanat-Boburiylar  saltanatiga  asos  soldi.  Bu  saltanat  Hindistonda  332  yil 
(1526-1858-yillar) hukmronlik qildi. 
 
1487-1488-yillarda  O‘tror,  Sayram,  Yassa  (Turkiston),  Sig‘noq  shaharlarini  bosib 
olib,  o‘z  hukmronligini  Dashti  Qipchoqda  mustahkamlagan  Muhammad  Shayboniyxon 
1499-yildan  Movaraunnahrni  egallashga  jiddiy  kirishdi.  U  yerdagi  asosiy  dushmani 
Boburdan 1501 yilda Samarqandni tortib olgan Shayboniyxon 1503 yilda Toshkentni, 1504-
yilda  Xisorni,  1505-yilda  10  oylik  qamaldan  keyin  Urganchni,  1507-yilda  Hirotni,  1509-
yilda  Marvni  o‘ziga  bo‘ysindiradi.  Natijada  Dashti  Qipchoq,  Xorazm,  Movaraunnahr, 
Xurosonni  birlashtirgan  Shayboniyxon  Mashhad  va  Tus  shaharlarini  egallab  Eronda  Shoh 
Ismoil  asos  solgan  Saffaviylar  davlatiga  xavf  soladi.  1510  yilda  Marv  yaqinidagi  jangda 
Shoh  Ismoil  qo‘shinlaridan  mag‘lubiyatga  uchragan  Muhammad  Shayboniyxon  og‘ir 
yarador bo‘lib, vafot etadi. 
 
Muhammad  Shayboniyxon  vafotidan  keyin  Ko‘chkunchixon  (1512-1529)  va  Abu 
Sa’id  (1523-1533)  davrida  Movarounnahr  va  Xurosonda  markaziy  hokimiyat  zaiflashib, 
amirlar  va  sultonlar  o‘rtasida  nizo  kuchaydi.  Bu  paytda  Xorazm  mustaqil  davlat  bo‘lib 
ajralib chiqdi va Turkiston yerlari parchalandi. O‘zaro urushlarga birmuncha barham bergan, 
Shayboniyxonning  ukasi  Mahmud  Sultonning  o‘g‘li  Ubaydulla  Sulton  1512  yilda  Buxoro 
hukmdori  bo‘lgan  bo‘lsa,  1533-yildan  butun  markazlashgan  o‘zbek  davlatining  Oliy 
Hukmdori etib saylandi. Ubaydullaxon poytaxtni Samarqanddan Buxoroga ko‘chirdi. 
 
XVI  asrning 40-yillariga kelib feodallar va mahalliy sulolalar o‘rtasida shaharlar va 
hududlar  uchun  kurash  avj  olib  ketdi.  Samarqand  hukmdori  Abdulatifxon  (1541-1552-yy.) 
bilan Buxoro xoni Abdulazizxon (1540-1550 yy.) o‘rtasidagi kurashni Toshkent va Sirdaryo 
bo‘yidagi  shaharlarning  hukmdori  Baroqxon  (Navro‘z  Ahmadxon,  1540-1556)  yanada 
kuchaytirdi.  U  hatto  1551-yilda  Samarqandni  bosib  oldi.  Karmana  va  Miyonqol  hukmdori 
Abdulla  Sulton  Baroqxonga  qarshi  kurash  olib  bordi.  Bu  kurashlarda  Iskandar  Sultonning 
o‘g‘li  Abdullaxon  (1534-1598)  o‘zining  qat’iyatliligi,  yaxshi  siyosatchi  va  sarkardalik 
qobiliyati bilan ajralib turdi. U 1561-yilda otasi Iskandarxonni oliy hukmdor deb e’lon qildi. 

---

 
154 
 
Abdullaxon  II  markazlashgan  Shayboniylar  davlatini  tiklash  maqsadida  amirlar  va 
sultonlar  bilan  ayovsiz  kurash  olib  bordi.  Tinimsiz  urushlar  natijasida  Farg‘ona  (1573), 
Shahrisabz,  Qarshi,  Hisor  viloyatlari  (1574),  Samarqand  (1578),  Toshkent,  Shohruhiya, 
Sayram, Ohangaron (1582), Balx (1583), Badaxshon (1584), Hirot (1588), Xorazm (1595), 
Abdullaxon  qo‘l  ostiga  birlashtirildi.  U  1561-1583-yillarda  otasi  nomidan,  1583-1598-
yillarda rasmiy xon sifatida davlatni  boshqardi.  Ammo  1598-yilda  Abdullaxon II vafotidan 
so‘ng uning  o‘g‘li Abdulmo‘min uzoq muddat taxtni  boshqara olmadi.  So‘nggi  Shayboniy 
hukmdori Pirmuhammad II (1599-1601) ham bebosh amirlarni tiyib qo‘ya olmadi. 
 
XV  asrning  oxiri  XVI  asr  Dashti  Qipchoq,  Movaraunnahr  va  Xurosonda  bo‘lib 
o‘tgan ijtimoiy-siyosiy voqealar, iqtisodiy madaniy ahvoli to‘g‘risida qimmatli ma’lumotlar 
beruvchi  asarlar  juda  ko‘p.  Bular  ichida  Zahriddin  Muhammad  Boburning  (1453-1530) 
“Boburnoma”, shoir va tarixchi olimlardan Kamoliddin Binoiy (1453-1512) va Muhammad 
Solih  (1453-1535)larning  forsiy  va  o‘zbek  tilda  bitilgan  “Shayboniynoma”  asarlari, 
Xondamirning  “Habib  us-siyar”,  Fazlulloh  ibn  Ruzbehon  (1457-1530)  ning 
“Mehmonnomayi Buxoro”, noma’lum muallifning “Tavorixi guzida”, “Nusratnoma”, Mirzo 
Muhammad Haydar (1500-1556)ning “Tarixi Rashidiy”, Abdulloh Nasrullohiyning “Zubdaj 
ul-Osor”, Xo‘ja Qulibek Balxiyning “Tarixi Qipchoqxoniy” va Hofiz Tanish Buxoriy (1547-
1604)  ning  “Sharofnomayi  shohiy“  (“Abdullanoma”  nomi  bilan  mashhur)  asarlari  alohida 
ahamiyatga ega. 
 
Muhammad Shayboniyxonning markaziy hokimiyatni mustahkamlash uchun amalga 
oshirgan  ba’zi  chora  tadbirlari,  beklarning  kuchayishi  va  o‘zaro  kurashlariga  ham  sabab 
bo‘ldi.  Masalan,  davlat  boshqaruvi  sohasida  suyurg‘ol  tizimining  joriy  etilib,  bosib  olgan 
hududlarda  boshqaruv  ishining  farzandlari,  qarindosh-urug‘lari,  qabila  boshliqlariga 
topshirilishi  uning  vafotidan  keyin  markaziy  hokimiyatdan  mustaqil  bo‘lishga  intilishlarni 
kuchaytirdi. 
 
Mamlakat  xo‘jaligini  tiklash  uchun  bo‘sh  yotgan  yerlar,  vafot  etgan  yoki  soliqlar 
og‘irligidan ko‘chib  ketgan mahalliy mulkdorlar  yerlari qayta taqsimlandi. Bu  esa ijtimoiy 
hayotni tartibga solishga yordam berdi. 
 
Iqtisodiyotni  tartibga  solish,  savdo  sotiqni  jonlantirish  maqsadida  1507  yilda  pul 
islohoti o‘tkazilib, markaziy shaharlarda vazni bir hil bo‘lgan (5,2 gramm) kumush va mis 
chaqa  pullar  zarb  qilindi.  Asosan  markaziy  hokimiyatning  siyosiy,  iqtisodiy  mavqeyini 
kuchaytirish,  shayboniy  xonlari  va  beklari  hukmronligini  mustahkamlashga  qaratilgan  bu 
islohot  Shayboniyxon  vafotidan  keyin  kuchayib  ketgan  o‘zaro  urushlar  natijasida  yaxshi 
natija  bermadi  va  pul  qadrsizlandi.  1515-yilda  oliy  hukmdor  Ko‘chkunchixon  pul  islohoti 
o‘tkazishga majbur bo‘ldi. Ayniqsa, Abdullaxon II davrida o‘tkazilgan pul islohotlari xonlik 
iqtisodiy  hayotida  katta  ahamiyat  kasb  etgan  bo‘lib,  markaziy  hokimiyat  kuchayishi, 
xazinaga foyda tushishi va savdo-sotiqning jonlanishiga yordam berdi.  
 
Pul  islohotini  bosqichma-bosqich  o‘tkazgan  Abdullaxon  II  oltin,  kumush,  mis 
pullarni  otasi  nomidan  (1560-1583)  chiqarganda  mamlakatdagi  bir  qancha  shaharlarda  pul 
zarb  qilingan  bo‘lsa,  mustaqil  hokimiyatni  boshqargan  yillarida  (1583-1598),  asosan, 
Buxoroda  markazlashgan  pul  zarb  qilishni  yo‘lga  qo‘ydi.  Manbalarga  qaraganda, 
Abdullaxon  II  ba’zan  Balx,  Samarqand  hamda  Toshkentda  kam  miqdorda  pul  chiqarishga 
ruxsat bergan. 
 
Muhammad Shayboniyxon davrida ta’lim sohasida ham islohot o‘tkazilib, unga ko‘ra 
bola 6 yoshdan maktabga berilgan va ikki yil o‘tgach madrasaga o‘tkazilgan. Madrasa uch 
bosqichdan iborat bo‘lib, har bosqichda 8 yildan o‘qitilgan. Bu davrda ilohiyot, hisob-kitob, 
matematika, she’r san’ati kabi fanlar o‘qitilgan. 
 
Iqtisodiy  hayotda  su’niy  sug‘orish  asosiy  rol  o‘ynaganligi  sababli  shayboniylar 
davrida  suv  inshootlari  qurilishiga  ancha  e’tibor  berildi.  1502-yilda  Zarafshon  daryosida 
qurilgan suv ayirg‘ich, 1556-1585-yillarda Qashqadaryo, Zarafshon, Amudaryo, Murg‘ob va 

---

 
155 
Vaxsh  daryolaridan  chiqarilgan  kanallar,  suv  ayirg‘ich  va  suv  omborlari  buning  yaqqol 
misoli bo‘la oladi. 
 
Xonlik  iqtisodiyotining  asosiy  tarmoqlari  qishloq  xo‘jaligi,  savdo-sotiq  va 
hunarmandchilik  bo‘lib,  yer  asosiy  boylik  hisoblangan.  Shayboniylar  davrida  mulkiy 
munosabatlarda aytarlik o‘zgarishlar  yuz bermadi. Dashti qipchoqdan kelgan o‘zbeklar  yer 
egaligi  munosabatlarini  boshidan  kechirayotgan  bo‘lib,  ular  Movaraunnahrga  yangi  ishlab 
chiqarish  munosabatlarini  olib  kelganlari  yo‘q,  balki  temuriylar  davrida  shakllangan 
ijtimoiy-iqtisodiy tizimni qabul qildilar, hamda unga moslashdilar.  
 
Yer  egaligining  mulki  sultoniy  (davlat  yerlari),  mulki  xolis  (xususiy  yerlar),  vaqf 
(diniy mahkamalarga qarashli yerlar) va qishloq jamoalari egalik qiladigan yerlar kabi asosiy 
turlari  bo‘lib,  ular  iqto`,  suyurg‘ol,  tanho  va  jog‘ir  ko‘rinishida  bo‘lgan.  Davlat  oldidagi 
xizmatlari uchun harbiy-ma’muriy amaldorlarga va yirik din arboblariga beriladigan bunday 
yerlarda  yersiz dehqonlar ishlaganlar.  Ular ham  davlatga, ham  amaldorga soliq to‘laganlar. 
Shayboniylar  davrida  chorvachilik  va  hunarmandchilik  ancha  rivojlangan  bo‘lib,  ular 
yetishtirgan  mahsulot  ichki  va  tashqi  bozorlarda  sotilgan.  Hindiston,  Eron,  Rossiya  kabi 
mamlakatlar bilan savdo-sotiq qilingan. 
 
Shayboniylar  davrida  40  dan  ortiq  soliq  va  jarimalar  bo‘lib,  xiroj  va  zakotdan 
tashqari, tagjoy jizya, ixrojat, tog‘ar, ulufa, qo‘nalg‘a, begar, madadi lashkar, boj, tuhfa kabi 
nomlar  bilan  atalgan  soliq  turlari  va  yasoq  deb  ataluvchi  majburiyatlar  bo‘lgan.  Soliq 
to‘lovchi  aholi  fuqaro  (rayiyat)  deb  atalgan.  Juybor  shayxlari  kabi  yirik  ulamolar-din 
peshvolari  barcha  soliqlardan  ozod  qilingan.  Oliy  tabaqaga  xon  va  uning  yaqinlari  kirgan. 
Harbiy-ma’muriy  boshqaruv  tizimidagi  amaldorlar  umaro,  olim  va  shoirlar  fuzalo  deb 
atalganlar, bundan tashqari yana shayboniylar davrida qullar ham bo‘lgan. 
 
Shayboniylar  davlati  ma’muriy  jihatdan  viloyatlarga  bo‘lingan  bo‘lib,  boshqaruv 
tizimi  markaziy  va  mahalliy  amaldorlar  qo‘lida  bo‘lgan.  Markaziy  boshqaruvda  xondan 
keyin  ko‘kaldosh,  otaliq,  naqib,  parvonachi,  vaziri  a’zam  kabi  mansabdorlar  dunyoviy 
ishlarni boshqargan bo‘lsalar, shayx ul-islom,  qozi  kalon,  a’lam,  imom,  sadr, muftiy,  rayis 
(muhtasib)lar  diniy  ishlarni  nazorat  qilganlar  hamda  no‘yon,  tug‘begi,  tovochi,  jevachi, 
qutvol,  dorug‘a,  to‘pchiboshi  kabi  harbiy  unvonlar  bo‘lgan.  Mahalliy  boshqaruv  hokim  va 
beklar qo‘lida bo‘lib, bu jarayonda qozi, muftiy, rayislar muhim rol o‘ynaganlar. 
 
Muhammad  Shayboniyxon,  Ko‘chkinchixon  va  Ubaydullaxonlar  o‘z  davrining 
o‘qimishli  kishilari  bo‘lib,  turkiy  va  forsiy  tillarda  ijod  qilganlar.  Abdulazizxon  va 
Abdullaxon II larda katta kutubxona mavjud bo‘lgan. Bu davrda matematika, astronomiya, 
tibbiyot, tarix, adabiyot sohalarida ko‘zga ko‘rinarli ajoyib asarlar yaratilgan. Shayboniylar 
davrida  qurilgan  Mir  Arab  madrasasi  (1535-1536),  Masjidi  Kalon  (1540-1541),  Toqi 
Zargaron  (1559),  Toqi  Sarrofon  (1559),  kabi  inshootlar  va  Modarixon  madrasalari  hozirga 
qadar  me’morchiligimizning  ajoyib  namunalari  sifatida  saqlanib  turibdi.  Shayboniylardan 
Abdullaxon II davrida markaziy hokimiyatni mustahkamlash  yo‘lida olib borilgan urushlar 
natijasida  temuriylar  davridagi  ko‘pgina  inshootlar  vayron  qilingan  bo‘lsa,  ikkinchi 
tomondan  u  ko‘plab  rabot,  sardoba,  madrasa,  masjid,  ko‘prik,  suv  omborlarini  qurdirib, 
mamlakat obodonchiligiga katta hissa qo‘shgan. 
 
Shayboniylar  davlatidagi  quyi  tabaqa-mehnatkashlar  bilan  zodagonlar,  mahalliy 
hokimiyat bilan markaziy hokimiyat o‘rtasidagi asosiy ziddiyatlar bu sulola hukmronligining 
inqirozga  yuz  tutishiga  sabab  bo‘ldi.  Mamlakatni  birlashtirish,  markazlashgan  hokimiyat 
qurish  uchun  kurashlarda  Abdullaxon  II  shayboniyzodalarning  ko‘pchiligini  qatl  qilgan 
bo‘lsa,  uning  o‘g‘li  Abdulmo‘min  o‘z  mavqeini  saqlab  qolish  uchun  eng  yaqin 
qarindoshlarini  ham  o‘ldirtirdi.  Natijada  6  oy  ham  hokimiyatga  ega  bo‘la  olmagan 
Abdulmo‘min  vafotidan  keyin  mamlakatni  idora  qilishga  layoqatli  shayboniylardan  biror 
kishi  qolmadi.  Ularning  oxirgi  hukmdori  Pirmuhammad  o‘z  hukmronligini  shayboniylar 
davlatining  kichik  bir  bo‘lagida  o‘rnatib,  o‘zaro  janglarda  halok  bo‘ldi.  Bu  vaziyatdan 
foydalangan Xorazm o‘z mustaqilligini tiklab oldi.  

---

 
156 
 
Eron  shohi  Abbos  I  Hirotni,  Sabzavor  va  Mashhadni  egalladi,  qozoq  sultonlari 
Toshkent va Samarqandni bosib olib, Buxoroni qamal qildilar. Ana shunday og‘ir sharoitda 
Buxoro zodagonlari Joni Muhammad Sulton (Jonibek)ni taxtga taklif qilib, 1601-yilda uning 
nomiga  xutba  o‘qitdilar  va  Jonimuhammadxon  Buxoro  xoni  deb  e’lon  qilindi.  Shu  yildan 
boshlab  Buxoro  xonligida  ashtarxoniylar  nomini  olgan  sulola  hukmronligi  boshlanib,  u 
1753-yilgacha hokimiyatga mang‘itlar sulolasi chiqqunga qadar davom etdi. 
 
Ashtarxoniylar XIV asrning 80-yillaridan boshlab Astraxan (Hoji Tarxon, Ashtarxon) 
atroflarida  hukmronlik  qilganlar.  1556-yilda  rus  knyazlari  Astraxanni  bosib  olgach, 
ashtarxoniylardan Yormuhammad Buxoroga kelib, Iskandar sultondan panoh topdi. Iskandar 
sulton  qizi  Zuhraxonimni  Yormuhammadning  o‘g‘li  Jonibekka  bergan.  Jonibek  sultonning 
Zuhraxonimdan uchta o‘g‘li (Dinmuhammad, Boqimuhammad, Valimuhammad) bo‘lgan.  
 
Jonibek  sulton  Buxoro  xoni  deb  e’lon  qilingach,  o‘g‘li  Dinmuhammad  foydasiga 
taxtdan  voz  kechadi.  Seyiston  hukmdori  bo‘lgan  Dinmuhammad  Hirot  yaqinida  safaviylar 
bilan bo‘lgan jangda halok bo‘ladi va taxtga Boqimuhammad (1601-1605) o‘tqazilib, ukasi 
Valimuhammad (1605-1611) voris deb e’lon qilinadi.  
 
Boqimuhammad  1602-yilda  Balxni  egalladi,  1603-yilda  eroniylarning  Balxga 
hujumini qaytardi. 1604-yilda qozoq xoni Kelimuhammad qo‘shinlariga zarba berib, davlat 
hokimiyatini 
mustahkamlashga 
harakat  qildi.  Undan  keyin  taxtga  ko‘tarilgan 
Valimuhammad  o‘zi  mustaqil  harakat  qilolmas,  davlat  ahamiyatiga  molik  masalalarni 
beklarning  roziligi  bilangina  hal  etar  edi.  Mustaqil  boshqaruvga  intilgan  beklar  xonga 
bo‘ysunmay  qo‘yishgan.  O‘zaro  ichki  kurash,  tarafkashlik  Valimuhammadga  qarshi  fitna 
uyushtirishga  olib  kelgan  va  buning  natijasida  Imomqulixon  (1611-1642)  taxtni  egallagan 
edi.  
 
Imomqulixon  mahalliy  beklarni  bo‘ysundirish,  Eron  qo‘shinlariga  zarba  berishda 
qozoq  sultonlari  kuchlaridan  foydalandi.  Mamlakat  hududlarini  kengaytirgan  Imomqulixon 
Toshkentga o‘g‘li Iskandar sultonni hokim qilib qo‘ydi, lekin 1613 yilda Iskandar zulmidan 
bezor  bo‘lgan  toshkentliklar  isyon  ko‘tardi,  Iskandar  o‘ldirildi.  Imomqulixon  bu  xabarni 
eshitib, Toshkentga katta qo‘shin bilan kelib, isyonchilarni bostirdi va aholini qirg‘in qildi. U 
qozoqlar,  qalmoq  (jung‘or)lar,  mo‘g‘ullar  va  qoraqalpoqlarga  qarshi  muvaffaqiyatli  kurash 
olib bordi. Bu Imomqulixonning mavqeyini mustahkamladi, xon hokimiyati kuchaydi. Uzoq 
vaqt  hukmronlik  qilgan  Imomqulixon  zodagonlarning  qarshi  chiqishlari  va  o‘zaro 
kurashlarini  birmuncha  vaqt  to‘xtatishga  muvaffaq  bo‘ldi.  Lekin  urug‘  amirlarining 
ko‘pchiligi xon hokimiyatini tan olmas edilar. Ular ichki, hatto tashqi masalalarda ham to‘la 
mustaqil  faoliyat  olib  borganlar.  Bir  necha  yil  Samarqandni  boshqargan  yirik  yer  egasi 
Yalangto‘shbiy shunday amirlardan biri edi. 
 
1642-1645-yillarda hukmronlik qilgan Nodirmuhammad mamlakat hududlarini 12 ta 
o‘g‘li  va  ikkita  jiyaniga  bo‘lib  berib,  ijtimoiy-siyosiy  tarqoqlikni  kuchaytirdi.  Uning 
zodagonlar  bilan  kelisha  olmasligi  davlat  asoslarining  zaiflashuviga  olib  keldi.  Natijada 
uning poytaxtda yo‘qligidan foydalanib amirlar Abdulazizxon (1645-1680)ni xon deb e’lon 
qildilar.  Nodirmuhammad  Balx  shahriga  qochdi  va  Hindiston  hukmdori  Shohjahon  (1628-
1658)dan yordam so‘radi. Ammo, uning yordami muvaffaqiyatli bo‘lmadi. 
 
Abdulazizxon  hukmronligi  yillarida  Xiva  xonlari  Abulg‘ozixon  (1643-1663)  va 
uning  o‘g‘li  Anushaxon  (1663-1687)  Buxoro  hududlariga  bir  necha  marta  talonchilik 
yurishlarini amalga oshirdilar. Xorazmliklar 1655-yilda Qorako‘l, Buxoro atroflarini, 1662-
1663  yillarda  Buxoro  va  Buxoro  atroflariga  hujum  qilib,  u  yerlarni  talon-taroj  qildilar. 
Dushman  qo‘shinlariga  zarba  berish,  o‘zaro  feodal  urushlarni  to‘xtatish  imkonini  topa 
olmagan  Abdulazizxon  taxtdan  voz  kechdi.  Uning  o‘rniga  taxtga  o‘tirgan  ukasi 
Subhonqulixon  (1680-1702)  davrida  ham  Buxoro-Xiva  munosabatlari  murakkabligicha 
davom etdi. Ayniqsa, Samarqand amirlarining Xiva xoni Anushaxon hukmronligini tan olib, 
uning  nomiga  xutba  o‘qitishlari  ba’zi  amirlarning  noroziligiga  sabab  bo‘ldi.  Shunday 
vaziyatda  Subhonqulixonni  Mahmudbiy  qatag‘on  qo‘llab  quvvatladi,  samarqandliklar 

---

 
157 
jazolandi. Shunga qaramay Buxoro va Xiva munosabatlari keskin bo‘lib qolaverdi. XVII asr 
oxiri XVIII asr boshlarida tinimsiz bo‘lib turgan o‘zaro kurashlar, siyosiy tartibsizliklar xalq 
ommasining  ahvolini  og‘irlashtirdi,  soliqlar  ko‘payib,  poraxo‘rlikning  avj  olishi, 
boshboshdoqlik  mamlakat  xo‘jaligining  vayrona  holga  kelib,  izdan  chiqishiga  olib  keldi. 
Shunday  og‘ir  vaziyatda  vafot  etgan  Subhonqulixon  o‘rniga  Ubaydullaxon  (1702-1711) 
taxtga  o‘tirdi.  U  markaziy  hokimiyatni  mustahkamlash,  mustaqillikka  intilgan  bebosh 
amirlarni  bo‘ysundirish,  ko‘tarilgan  qo‘zg‘olonni  bostirish  uchun  tinimsiz  urushlar  olib 
bordi. Ubaydullaxon yirik zodagonlar, qabila boshliqlarining mavqeyini pasaytirish, siyosiy 
tarqoqlikni bartaraf etish maqsadida ularni markaziy hokimiyatdan chetlashtirdi, hatto diniy-
siyosiy  hokimiyatga  katta  ta’siri  bo‘lgan  Jo‘ybor  shayxlarini  soliq  to‘lamaslik  imtiyozidan 
mahrum  etdi.  Yana  davlatni  boshqarishga  hunarmandlar  va  savdogarlarning  bolalarini  jalb 
qilib,  o‘ziga  ishonchli  yangi  amaldorlarni  shakllantirishga  harakat  qilgan  Ubaydullaxon 
faoliyati yuqori tabaqa vakillarining noroziligiga sabab bo‘lgan bo‘lsa, 1708-yilda markaziy 
hokimiyatni kuchaytirish uchun o‘tkazgan pul islohoti aholining o‘rta tabaqasi orasida ham 
xonning ta’sirini ancha pasaytirdi. 
 
Ashtarxoniylar  orasida  nisbatan  qat’iyatli,  markaziy  hokimiyatni  mustahkamlash 
uchun  bir  necha  tadbirlarni  amalga  oshirgan  Ubaydullaxon  davrida  ijtimoiy-siyosiy 
parokandalik kuchaydi  va uning o‘zi  fitna qurboni  bo‘ldi. Fitna ishtirokchisi bo‘lgan ukasi 
Abulfayzxon  (1711-1747)  taxtga  chiqarildi.  Irodasi  kuchsiz  Abulfayzxon  kuchli  amirlar 
ta’siridagi  qo‘g‘irchoq  xon  sifatida  tarixda  qoldi.  U  nomigagina  xon  bo‘lib,  haqiqiy 
hokimiyat  kuchli  amirlar  qo‘lida  bo‘lgan.  Ayniqsa,  Abdullabiy,  Ibrohimbiy,  Muhammad 
Hakimbiylar davlat boshqaruvida katta ta’sirga ega bo‘lganlar. Abulfayzxon davrida siyosiy 
tarqoqlik  g‘oyatda  kuchayib,  har  bir  viloyat  amalda  mustaqil  boshqaruvga  ega  bo‘lgan 
hokimiyatga aylanib qolgan edi. Toshkent, Xo‘jand, Balx, Badaxshon, Shahrisabz, Hisor va 
uning atrofidagi  yerlar  Buxoroga bo‘ysunmagandi.  Bu porakandalik markaziy hokimiyatda 
yuqori mavqega ega bo‘lishga intilgan biylar o‘rtasidagi kurash sababli ro‘y bergan edi. Bu 
kurashda  Shahrisabz  hokimi  kenagas  Ibrohimbiy  bilan  barcha  shahzodalar  otaliqlarining 
boshlig‘i bo‘lgan mang‘it urug‘idan chiqqan Muhammad Hakimbiylar katta rol o‘ynadilar. 
 
Ibrohimbiy Samarqand poytaxti bo‘lgan mustaqil davlat tuzish maqsadida qarindoshi 
Rajab  Sultonni  Samarqand  hokimi  deb  e’lon  qildi  va  Buxoroga  qarshi  yurish  qildi. 
Biylarning  o‘zboshimchaligiga  qarshi  qat’iyat  bilan  kurashayotgan  Muhammad  Hakimbiy 
to‘qnashuvda mag‘lubiyatga uchragan bo‘lsa ham, Buxoro ahlining qattiq qarshiligi sababli 
Rajab Sulton shaharni egallab ololmadi. 
 
Buxoro  xonligidagi  porakandalik,  o‘zaro  urushlar  1736-yilda  Eronda  hokimiyatni 
egallab,  mustahkamlanib  olgan  Nodirshoh  Afshar  (1736-1747)  e’tiboridan  chetda  qolmadi 
va  u  Buxoro  va  Xiva  xonlarini  o‘ziga  bo‘ysundirish  harakatini  boshladi.  1740  yilda  Eron 
hukmdori  Buxoroga  qo‘shin  tortganda  Abulfayzxon  og‘ir  shartlarga  ko‘nib,  sulh  tuzishga 
majbur bo‘ldi va Nodirshoh hokimiyatini tan oldi. Abulfayzxonning Eronga qaramligini tan 
olish  bilan  Ashtarxoniylarning  mustaqil  hukmronligi  tugadi.  Mamlakat  boshqaruvi  1743-
yilgacha Muhammad Hakimbiy, uning vafotidan keyin Muhammad Rahimbiy qo‘lida bo‘ldi. 
1747-yilda  Nodirshoh  vafoti  bilan  Abulfayzxon  o‘ldirildi,  uning  vorislari  Abdulmo‘min 
(1747-1748), Ubaydulla III (1748-1756) nomigagina xon deb e’lon qilinib, davlat hokimiyati 
amalda  Muhammad  Rahimbiy  asos  solgan  mang‘itlar  sulolasi  qo‘liga  o‘tdi.  Chingizxon 
avlodiga  mansub  bo‘lmagan  Muhammad  Rahim  1753-yilda  o‘z  nomiga  xutba  o‘qittirib, 
o‘zini amir deb atadi. Mang‘itlar sulolasining 1920-yilgacha hukmronlik qilgan davri tarixda 
shuning uchun ham Buxoro amirligi deb ataldi. 
 
Ashtarxoniylar  davrida  Movaraunnahr  siyosiy,  iqtisodiy  va  madaniy  sohalarda 
inqirozga yuz tutib, uchta mustaqil davlatning shakllanishi bilan izohlanadi. O‘zaro urushlar 
va  chet  el  bosqinchilarining  hujumi  mamlakat  iqtisodiy  hayotini  to‘la  izdan  chiqardi.  Suv 
inshootlari  qarovsiz  qolib,  ko‘pgina  ekin  ekiladigan  yerlar  izdan  chiqdi.  Bu  mamlakat 
iqtisodiy, ijtimoiy hayotida og‘ir holatni keltirib chiqardi. 

---

 
158 
 
Siyosiy  hayotda  shayboniylar  davridagi  davlat  tuzumi  asosan  o‘zgarmagan  bo‘lsa 
ham,  boshqaruvda  otaliqlar  va  dindorlarning  mavqei  oshib,  mamlakat  siyosiy  hayotini  hal 
qilish ularning qo‘liga o‘tgan edi. Bu ijtimoiy tuzumga ta’sir qilib, xon va uning amaldorlari 
harbiy-ma’muriy  amaldorlar,  urug‘  boshliqlari,  yirik  ulamolar  fikri  bilan  hisoblashishga 
majbur bo‘lardilar. 
 
Harbiy  sohada  islohotlarning  amalga  oshirilmaganligi  zamonaviy  harbiy  texnikaga 
e’tibor  berilmaganligi  qo‘shinning  salohiyatini  pasaytirib,  shayboniylar  davrida  Buxoroga 
qaram  yerlarning  qo‘ldan  chiqib  ketishiga  va  hatto  ashtarxoniylarning  butunlay  o‘z 
mustaqilliklarini yo‘qotishlariga sabab bo‘ldi. 
 
Tinimsiz  olib  borilgan  urushlar  qishloq  xo‘jaligi  kabi  shahar  hayotiga  ham  salbiy 
ta’sir ko‘rsatdi. Sayido Nasafiy Buxoroda 200 xildan ortiq hunarmandchilik sohalari mavjud 
edi  deb  ma’lumot  bersa-da,  ular  juda  tor  doirada  bo‘lib  mamlakat  iqtisodiy  ahvolini 
yaxshilashga sezilarli ta’sir ko‘rsata olmadi.  Ubaydullaxon davrida o‘tkazilgan pul  islohoti 
savdogarlar  va  hunarmandlarning  noroziligiga  sabab  bo‘ldi.  Hunarmandchilik  sohasidagi 
yetakchi  tarmoqlar  to‘qimachilik  va  kulolchilik  edi.  Mamlakat  iqtisodida  dehqonchilik  va 
chorvachilik  yetakchi  soha  sifatida  bu  davrda  ham  o‘z  mavqeini  saqlab  qoldi.  Xalq 
xo‘jaligining  bu  sohalaridagi  mahsulotlarning  turli-tumanliligi  ichki  savdoga  yo‘l  ochib 
bergan  bo‘lsa,  tashqi  savdodan  keladigan  katta  foyda  chet  mamlakatlar  bilan  iqtisodiy 
aloqani rivojlantirib xon va uning amaldorlarini rag‘batlantirar edi.  
XVI-XVII 
asrlardan  boshlab  Buxoro  xonligida  Rossiya  va  uning  turli  shaharlari  bilan  savdo  aloqalari 
kuchayib bordi. Shu bilan birga qo‘shni mamlakatlar Hindiston, Eron, Qashqar hamda uzoq 
Turkiya mamlakatlari bilan ham savdo aloqalari olib borildi. 
 
Ashtarxoniylar  davridagi  ijtimoiy-siyosiy  va  iqtisodiy  hayotdagi  tanazzul  madaniy 
hayotga ham salbiy ta’sir ko‘rsatdi. Dindorlar mavqeining kuchayishi aniq fanlarga nisbatan 
e’tiborni pasaytirdi. XVII asrda Buxoro xonligida 150 dan ortiq madrasa faoliyat ko‘rsatgan 
bo‘lsa-da,  ularda  zamon  taraqqiyotiga  ta’sir  ko‘rsatish  darajasidagi  allomalar  yetishib 
chiqqani  yo‘q.  Bu  dunyoviy  ilmlar  sohasida  umuman  ish  qilinmadi  degani  emas. 
Matematika,  astronomiya,  ayniqsa  tibbiyot,  tarixnavislik  va  adabiyot  sohasida  bir  qancha 
yangi  asarlar  yaratildiki,  bular  XVII  asr  va  XVIII  asr  birinchi  yarmidagi  o‘zbek  halqi 
ma’naviy  merosining  buyuk  namunalari  sifatida  qayd  etiladi.  Boboxo‘ja  ibn  Xoja  Orif 
Samarqandiy, 
Mullo 
Tursun 
Faroyiziy 
Samarqandiylar 
falakiyot 
sohasida, 
Subhonqulixonning  “Lubb  ul-lavoyih  ul-qamar  fil-ixtiyorot”,  “Ihyo  at-tabibi  Subhoniy”, 
Sa’id Muhammad Tohir ibn Abulqosimning “Ajoyib ul-tabqot” asarlari shu davrdagi ko‘zga 
ko‘ringan asarlar sirasiga kiradi. 
 
Ashtarxoniylar  davri  ijtimoiy-siyosiy,  iqtisodiy  va  madaniy  hayoti  haqida  ma’lumot 
beruvchi  Mirzo  Sodiq  Munshiyning  “Dahmay  shohon”  majmuasi,  Muhammad  Balhiyning 
“Subhonqulinoma”  masnaviysi,  Muhammad  Amin  Buxoriyning  “Ubaydullanoma”, 
Muhammad  ibn  Muhammad  Zamon  Buxoriyning  “Muhit  ut-tavorix”,  Abdurahmon 
Tole’ning  “Abulfayzxon  tarixi”,  Muhammad  Yusuf  munshiyning  “Muqimxon  tarixi”  va 
boshqa asarlar shu davr madaniy hayotining ajoyib namunalaridir. 
 
Bu  davrda  Turdi  Farog‘iy  (XVII  asr),  Boborahim  Mashrab  (1640-1711),  So‘fi 
Olloyor (1644-1723), Mirzo Abdulqodir Bedil kabi  ijodkorlarimiz o‘z asarlari bilan o‘zbek 
adabiyoti  ravnaqiga  salmoqli  hissa  qo‘shdilar.  Xoja  Samandar  Termiziyning  “Dastur  ul-
muluk”  asari  Subhonqulixon  davri  davlatchiligi  tarixi  va  tuzumi  haqida  ma’lumot  bersa, 
Mutribiyning  “  Tazkirat  ush-shuaro”,  Maleho  Samarqandiyning  “Muzakkir  ul-as’hob”, 
mulla  Sodiq  Samarqandiyning  “Riyoz  ush-shuaro”  kabi  tazkiralari  davr  ilmiy  muhiti  va 
ijodkorlari  haqidagi  asarlardir.  Ularda  200  ga  yaqin  ijodkorlar  hayoti  va  ijodi  haqida  fikr 
yuritiladi. 
 
Buxorodagi  Abdulazizxon  madrasasi  va  Nodir  devonbegi  tomonidan  qurilgan  Labi 
Hovuz  me’moriy  majmuasi,  Samarqand  registoniga  Yalangto‘shbiy  qurdirgan  Sherdor  va 
Tillakori  madrasalari,  Qarshidagi  Yormuhammadbiy  va  Ho‘ja  Qurbonbiy  madrasalari, 

---

 
159 
Shahrisabz  vohasidagi  Xo‘ja  Ilimkon  me’moriy  majmualari  ashtarxoniylar  davri 
me’morchiligining  yuksak  namunalaridir.  Markaziy  hokimiyatning  zaiflashuvi,  o‘zaro 
urushlar,  siyosiy  porakandalik  bilan  izohlanuvchi  ashtarxoniylar  davrida  tarixnavislik, 
adabiyot, me’morchilik sohasida qo‘lga kiritilgan bu yutuqlar, ijobiy siljishlar, mehnatkash 
xalqimizning bunyodkorlik, yaratuvchanlik xislatlarining buyuk ko‘rinishidir.