O’zbekiston davlat jahon tillari universiteti qo’lyozma huquqida udk hotamova iroda ibrohimovna

III BOB. INGLIZ VA O’ZBEK TILLARIDAGI QO’SHMA SO’ZLARNI 
TADQIQ QILISHDA KOGNITIV YONDASHUV 
3.1. Ingliz va o’zbek tillaridagi qo’shma so’zlarning kognitiv modellari 
 
Qo’shma so’zlarning kognitiv xususiyatlari haqida gap borganda shuni 
ta’kidlashimiz kerakki, qo’shma so’zdagi ikkita konsept bitta kognitiv asosda 
yotadi. Qo’shma so’zlarni kognitiv xususiyatlarini ochib berish uchun esa bizga bir 

---

emas, kamida ikki va undan ortiq bir modelga kiruvchi qo’shma so’z kerak bo’ladi. 
Aks holda uning boshqa jihatlardagi tahlildan farqi qolmaydi. Shu jihatiga ko’ra 
ba’zan ularni kognitiv metaforaga ham kiritsa bo’ladi.
Ingliz va o’zbek tillaridagi qo’shma so’zlarning kognitiv tahlili shuni 
ko’rsatadiki, ushbu tillardagi qo’shma so’zlar asosan quyidagi kognitiv modellar 
mavjud. 
1.
Hayvon+tana qismi= o’simlik nomi
2.
Ekin+dala//ekinzor=o’simlik nomi.
3.
Hayvon+yeydigan narsa=o’simlik nomi
4.
Tana qismi+o’simlik=o’simlik nomi
5.
Son+tana qismi=o’simlik nomi
6.
Rang+narsa=o’simlik nomi
7.
Rang+tana qismi=tashqi ko’rinishni ifodalovchi so’z.
8.
Hayvon+tana qismi= tashqi ko’rinishni ifodalovchi so’z 
9.
Shakl+tana qismi=tashqi ko’rinishni ifodalovchi so’z
10.
Narsa+tana qismi=tashqi ko’rinishni ifodalovchi so’z 
11.
Rang+tana qismi= qush nomi 
12.
Hayvon+hayvon=qush nomi
13.
Sifat + odam nomi=qush nomi 
1. HAYVON+TANA QISMI= O’SIMLIK NOMI. 
Ingliz va o’zbek 
tilliarida ushbu kognitiv model mavjud bo’lib, har ikki tilda ham bu model kam 
ishlatiladigan (non–productive) hisoblanadi. Chunki bunday so’zlar odatda faqat 
maxsus sohalargagina tegishli bo’lib, kundalik hayotda va tilshunoslikda ko’p 
ishlatilmaydi. Ingliz tilidagi bularga quyidagilarni misol qilishimiz mumkin:
Tiger’s Jaw (lotin tilidagi nomi– chasmatophyllum masculinum),
Snakehead 
Dog–toothed (Erythronium ) 
Bird’s food (Lotus cornicaltus) 
Lamb’s ear (Stachys) 
Dragonhead (Dracocephalum) 

---

Goatsbeard (Aruncus)