O’zbekiston aloқa axborotlashtirish agentligi

3. Kompleks yondashuv iqtisodiy jarayonlarni samarali tashkil etish va boshqarishning shakli sifatida.

Ilmiy muammoni ijodiy o’rganishga kirishar ekan, olim uni hal qilish, bilish, ya’ni tushuntirish mumkinligiga ishonchi komil bo’ladi. Buvday tushuntirish mukammal, mantiqiy va shu bilan birga mazkur fan so^asi mutaxassislariga aniq, tushunarli bo’lishi kerak. Faqat shundagina ilmiy hamjamiyat ilmiy ijod natijasini tanqidiy o’zlashtirishi va u o’sib borayotgan ilmiy bilim tizimvdan o’rin olishi mumkin.

Sintetik, dialektik xususiyatga, yaqqol ko’zga tashlanadigan amaliy yo’nalishga egalik, oshib borayotgan ijtimoiy talablar va exdiyojlarga bog’liqlik hozirgi zamon postindustrial davrining ilmiy fikrlash uslubiga xosdir. Mamlakatimizdagi hayot, ijtimoiy islohotlar, fuqarolik jamiyati asoslaryushng shakllantirilishi, ilmiy bilimni o’sgirshpgagina emas, fan yutuqlarini kundalik hayot va ijtimoiy ipshab chiqarishga tatbiq etishga ham e’tiborni qaratish hozirgi zamon ilmiy xodimlarining ilmiy fikrlash uslubi va ilmiy ijodini bir-biriga bog’laydi.

Ilmiy fikrlash uslubingogg ijodiy xususiyaga uning quyidagi tarkibiy elementlarvda o’z ifodasini topadi:

tushuntirish prinstnpi yangi ilmiy bilim, axborot, faktlar va hodisalar majmuini ijodiy o’zlashtiryup va tushunib etish imkonini beradi;

soddalik prinstipi yordamida olimning ijodiy tafakkuri o’rganilayotgan ob’ektning ikkinchi darajali omillari, ahami-yagsiz aloqalarini mavhumlashtiradi, o’rganilayoggan hodisa yoki faktning soddalashtirilgan modeli, vdeal obrazi yaratiladi;

saqlash prinstipi ilmiy bilish va ijodning turli bosqichlarining vorisiyligini ifoda etadi, bunda tadqiqot predmeti, ob’ekti, uning mavjudlik qonuniyatlari va atrof-muhit sharoitlari bilan o’zaro ta’sirlari, shuningdek, bilish vositalari, metodlari va usullari, uning tili saqlab qolinadi;

yangi bilim bilan ilgari olingan ma’lumotlar, qonunlar va nazariyalaro’rtasidagi muvofiqlik prinstipi yangi bilimdan eski bilimga o’tish algoritini ko’rsatadi;

kuzatish prinstipi o’rganilayotgan hodisalar va jarayonlarning kiyofasini yaratish imkonini beradi. Bu erda til muhim rol o’ynaydi. Olim til yordamida yangi ilmiy faktlarni ilmiy hamjamiyat tomonvdan to’g’ri tushuniladigan va ob’ektiv baho beri-ladigan qilib bayon etadi.

Ilmiy fikrlash uspubining mazkur prinstiplari ilmiy ijodda o’ziga xos metodologik mo’ljal bo’lib xizmat qiladi. Ilmiy tadqiqotning barcha bosqichlarida: boshidan-o’rganish ob’ektyaga yondashuv strategiyasini ishlab chiqishdan, oxirigacha - maqola, monografiya, dissertastiya yozishgacha yuqorida ko’rsatilgan prinstiplarga rioya qilish kerak. Yosh, boshlovchi olimlarga bunday metodologik mo’ljallar, masalan, magistrlik dissertastiyasi yoki ilmiy maqola yozishda, ayniqsa, qo’l keladi.

Ilmiy muammoni topish, ilmiy tadqiqot ob’ekti (mavzusi)ni tanlash, tadqiqotning maqsad va vazifalarini ta’riflash, tadqiqot metodologiyasini va tadqiqot vositalari (asbob-uskunalar, apparatura va hokazo)ni tanlash qobiliyati hal qilinayotgan vazifaga butun e’tiborni qaratish, o’rganilayotgan ob’ektga «sho’ng’ish»ga yordam beradi. Shundan so’ng ilmiy ijodga samaradorlik — ob’ektning noaniq aloqalari va jihatlarini aniqlash, mobillik—tadqiqotlarning qo’shni sohalariga o’tish qobiliyati, simultanlik — ob’ektni o’z tadqiqoti bilan to’liq qamrab olish qobiliyati, prediktorlik — ob’ektning bo’lg’usi holatini oldindan aniqpash ko’maklashadi. Erkin, tanqidiy fikrlash, o’z tadqiqoti natijalarini tanqidiy tushunib etish ijod jarayonining ajralmas jihatlaridir: ilmiy ijod olimdan ishga bor kuchini berishni, juda katta shijoat, iroda, quvvai hofiza va haqiqatga intilishni talab etadi.

«Ilmiy-texnikaviy ijodning falsafiy jihatlari» deb nomlangan sermazmun asarning mualliflari S.S. Pigrov va L.V. Yastenko ijodga shunday ta’rif beradi: «Eng umumiy shaklda ijodga yangi moddiy va ma’naviy qadriyatlarni yaratishga olib boruvchi, ijtimoiy belgilangan ma’naviy-amaliy faoliyat, deb ta’rif berish mumkin. Bu faoliyat insonning yashash sharoitlarini yaratibgina qolmay, insonning o’zini o’zi rivojlantirish, uning bunyodkorlik qobiliyatlarini shakllantirish usuliga va shaxsning o’zini o’zi ro’yobga chiqarish vositasiga ham aylanadi».

Ijodga bergagan mazkur ta’rif ijtimoiy-aksiologik xususiyat va antropologik yo’nalishga ega bo’lib, insonning har qanday ijodiy faoliyatini, shu jumladan ilmiy ijodni ta’riflaydi.

XX asrda yashab o’tgan atoqli rus faylasufi Nikolay Aleksandrovich Berdyaev ijod muammosiga katta e’tibor bergan edi. Uning fikricha, inson ijodi quyidagi elementlarni nazarda tutadi:

erkinlik, zotan, faqat erkinlik yangi, ilgari mavjud bo’lma-gan bilimni yaratish imkonini beradi;

u yoki bu soxada insonga berilgan ijodiy qobiliyag elementi;

ijod jarayoni sodir bo’layotgan va inson o’z ijodi uchun material olayotgan yaratilgan olam elementi.

«Haqiqiy ijodda hamisha katarsis, ruxning ruxiy-jismoniy stixiyadan tozalanishi, xalos bo’lishi yoki ruxning ruhiy-jismoniy stixiyani engish jarayoni sodir bo’ladi», deb qayd etgan edi N. Berdyaev. Uning fikricha, ijod insonning genial tabiatini namoyon etadi, zero, xar bir inson genialdir. Ijod, o’z hayoti va ilmiy tadqiqot faoliyatiga ijodiy yondashish inson, ijodkor olimning xuquqi emas, balki burchidir.

Amerikalik ilmiy ijod tadqiqotchisi, Garvard universitetining professori U. Gordon ilmiy ijodni sinektika nuqtai nazaridan ko’rib chiqdi. Sinektika - xozirgi zamon ilmiy epistemologiyasining turli soxa mutaxassislaridan guruxlarni izchil shakllantirish yo’li bilan yakka tartibdagi ilmiy ijodni emas, balki jamoaviy ilmiy ijodni maqbullashtirishni nazarda tutadigan yo’nalishidir. Bunday ilmiy-ijodiy jamoaning xar bir a’zosi o’z bilimi, qobiliyati va yondashuvlari bilan xamkasblarini to’ldiradi va shu asno tadqiqot ob’ekti xar tomonlama, kompleks o’rganiladi. Bunda tadqiqot guruxi barcha a’zolarining ijodiy qobiliyati qo’shilib, butun jamoa fanning ijodiy saloxiyatini oshiruvchi omil bo’lib xizmat qiladi. U. Gordonning fikricha, ijod jarayonida intuistiya katta rol o’ynaydi, ilmiy kashfiyotlar qilish, ilmiy bilishni o’stirishga ko’maklashadi. P. Uorfning sinektikasi quyidagi asosiy prinstiplarga asoslanadi:

• 
  irrastional, intuitiv omillar rastional, mantiqiy-diskursiv omillarga qaraganda katta rol o’ynaydi, emostional komponentlar intellektual komponentlardan muhim-roqdir;
  
• 
  insonijodiyqobiliyatlarbipantupshmaydi, ularnimaxsus ta’lim jarayonida shakllantirish va mashq qildirish kerak;
  
• 
  ilmiy ijod jarayonini jamoaviy izlanish shaklida amalga oshirish zarur;
  
• 
  umuman jamoaning va uning xar bir a’zosining ijodiy faolligani psixologik omillardan ongli ravishda foydalanish yo’li bilan oshirish mumkin.
  

Bunday yondashuvda ongsiz soxani, tadqiqotchining spontan fikrlashi va intuistiyasini izchil boshqarish mumkinligini faraz qilish muhimdir. Bunday boshqaruvda metaforalar, assostiastiyalar, madaniyat maydonida fikrning kezishi va hokazolar katta rol o’ynaydi, ular shaxsning ijodiy qobiliyatini kuchaytiradi, unga «turtki beradi» (U. Gordon).

Yuqorida ko’rib chiqilgan ijodga nisbatan N.A. Berdyaev va U. Gordonning yondashuvlari bir-biridan ko’p jihatdan farq qiladi, ammo ular bir-birini to’ldiradi va ijod faoliyatini shaxsning va hamfikrlar ijodiy jamoasining ma’naviy faolligi bilan bevosita bog’laydi.

Ijod qilishga moyil, faol olim, aytashshk, magistrant iqtisodiy tadqiqotga kirishar ekan, o’zining bor qobiliyati va bilimini o’zi ko’rib chiqayotgan iqgisodiy muammoni chuqur o’rganishga yo’naltiradi. Ilmiy tadqiqot metodologiyasi yosh olimga uning individual ilmiy ijodini to’g’ri, rastional va oqilona tashkil etishga yordam beradi.

Magistraturada o’qish tanlangan iqtisodiy mutaxassislik (buxgalteriya xisobi, audit, logistika, xalqaro iqtisodiy munosabatlar va h.k.) bo’yicha magistrlik dissertastiyasini muvaffaqiyatli yoqpash bilan yakunlanadi.

Magistrning dissertastiya ishiga qo’yiladigan talablar yosh tadqiqotchining ijodiy imkoniyatlarini, unshvg iqtisod sohasida ilmiy ijod bilan shug’ullanish istagi va imkoniyatlarini ochib berishi kerak.

Ilmiy ishga qo’yiladigan metodologik talablar deganda ilmiy ishni amalga oshirish jarayonida rioya qilish kerak bo’lgan mazmunli (norasmiy) qoidalar tushuniladi. MGU professori Yu.A. Petrov o’zining «Ilmiy ishga qo’yiladigan metodologik talablar» asarida mazkur qoidalarni teran analizdan o’tkazgan. Quyida iqtisodiy tadqiqotlarda ilmiy ijodning texnologik usullarini tavsiflashda biz mana shu asar mazmuniga murojaat etamiz.