|
Nazariya - bu ob’ektiv voqelikning ayrim parchasining tuzilishi, mazmuni, faoliyati va rivojlanishini aks ettiruvchi konsteptual, kategorial, mantiqiy bilim tizimidir. Fanda teran, sermazmun, evristik nazariyalarning mavjudligi fanning etukligi belgisidir. Bilishning nazariy darajasida ilmiy ijod ilmiy bilimni analizdan o’tkazishdan sintez qilishgao’tadi.
Ilmiy nazariya - bu predmetni to’la va qisman qamrab oluvchi biron-bir predmet sohasi haqidagi haqqoniy bilimdir. U bir-biri bilan mantiqiy va mazmunan bog’langan faktlar, g’oyalar, tushunchalar, ta’riflar, gipotezalar, qonunlar, teoremalar, aksiomalar va hokazolarning ierarxik tizimini tashkil etadi. Bunda nazariy bshshmning bir qismi asosiy, boshlang’ich bilim, ikkinchi qismi esa mantiqan keltirib chiqarilgan bilim hisoblanadi.
Epistemologiyada ko’pincha ilmiy nazariyalarning quyidagi asosiy tiplari tafovut etiladi:
tajriba fanlarining mazmunli nazariyalari;
gipotetik-deduktiv yoki yarim aksiomatik nazariyalar;
aksiomatik (matematik yoki matematiklashtirilgan) nazariyalar;
matematika va mantiqning rasmiylashtirilgan nazariyalari.
Ilmiy nazariya- ilmiy ijodning negizi- vohelikning ma’lum sohasi xossalarini tizimga soladi, umumlashtiradi va tushuntiradi, bundan tashqari, yangi, noma’lum effektlar va hodisalarni bashorat qiladi. Ilmiy nazariya ilmiy materialni tizimga soladi, muvofiqlashtiradi va subordinastiya qiladi. Har qanday ilmiy nazariyaning o’zagini uning qonunlari, prinstiplari, boshlang’ich farazlari va gipotezalari tashkil etadi. Nazariyaning faktlarni tushuntirish va bashorat qilish ijodiy salohiyati mana shu o’zaqstajamlanadi.
Eng teran ilmiy nazariyalar, jumladan, Ch. Darvinning evolyustiyanazariyasi, I.P. Pavlovning oliynerv faoliyati nazariyasi, E. Shredinger, V. Geyzenberg, N. Borning kvalt nazariyasi va boshqa ko’ppab nazariyalar hozirgi zamon fani salaflari ijodiy tafakkurining maxsuli bo’lgan holda xam juda katta faktik materialga, xam keng, dadil umumlashtirishlar va g’oyalarga tayanadi. Hozirga zamon fanyushng nazariy poydevorini tashkil etuvchi ko’pgina evristik, ijodiy, unumli g’oyalarni daniyalik buyuk olim Nils Bor «telbanamo» deb atagan edi. U o’z shogirdlariga ko’pincha: «G’oyangiz haqqoniy bo’lish uchun etarli darajada telbanamo emas», deb aytardi. Hozirgi zamon buyuk fizigining bu galini shu ma’noda tushunish kerakki, nazariyotchining ijodiy dadilligi ilmiy tafakkurda yuzaga kelgan qol iplarni buzishi, eskirgan nazariyaparni inkor etishi, o’rganilayotgan hodisaga chuxur kirib borishi, uning ichki teranligi va yashirin sirlarining tagiga etishi lozim.
Fan tarixi va epistemologiyasida teran mazmunli ilmiy nazariya tuzishning dastlabki muvaffaqiyatli tajribasini aksiomalar, yani mazkur nazariada isbot talab qilmaydigan asos qovdalar hamda ularga asosan isbotlanadigan geometrik jismlar-tekis (planimetriya) va hajmli (stereometriya) geometrik jismlarningxossalari xaqidagi teoremalarning izchil, mantiqan ziddiyatsiz tyuimi asosiga qurilgan Evklidning elementar geometriyasi misolvda ko’rish mumkin. Shundan so’ng ko’pgina atoqli matematik olimlar o’z ijodida geometriya tuzilishining aksiomatik metodidan foydalanib, noevklid geometriyalarining katga bir turkumyush kashf etdi. Amal qiluvchi tushunchalar o’zi-ning barqarorligi bilan ajralib turuvchi fan sohalarida aksiomatik nazariyalardan keng foydalaniladi. Nazariyaning turli komponentlari o’rtasvdagi mazmunli va rasmiy-mantiqiy aloqalarni aynan mana shunday sharoitlarda aniqlash mumkin. Ilmiy ijodning nazariy darajasi — bu to’plangan bilimning moxiyatiga biluvchi aql-zakovatning chuqur kirib borishi, uni zichlashtirishi, boyitishi va uning unumdorligini oshirishidir.
Amaldagi ilmiy nazariya—bu yanga ilmiy axborotni o’stirishga yo’naltirilgan ilmiy ijodning samarali metodidir. Ilmiy bilishdametod bu xam tadqiqot usuli, ham nazariya ko’rinishida to’plangan bilimni ro’yobga chiqarishdir.
Ilmiy bilimlar (faktlar), nazariya va metod shaklan tafovut qilgani holda, mazmunan o’xshashdir — ularning maqsadi ob’ektni u amalda qanday bo’lsa, xuddi o’shanday aks ettirishdan iborat. Hozirgi zamon fanida tadqiqot ob’ekti rivojlanishda, har xil tomonlardan, barcha aloqalari va munosabatlari bilan ko’rib chiqiladi. Shuning uchun ham ob’ektga nisbatan yondashuv tizimli, kompleks xususiyatga ega bo’ladi, binobarin, bilish ob’ektini metoddar, nazariyalar, qonunlar vagipotezalar tizimigina mukammal tavsiflashgaqodir.
Bilimni uyushtirish va olishning oliy shakli sifatida ilmiy nazariyaga qarama-qarshi tendenstiyalar—tizimlilik va elementlilik xosdir. Ilmiy nazariya o’sib boruvchi bilimning integral, yaxlit, jo’shqin tizimi sifatida tashqi olamdagi hodisalar va predmetlar, ularning ichki tuzilishi va borliq qonuniyatlari haqida yaxlit tasavvur beradi. Nazariya faktlar o’rtasidagi sababiy aloqani aniqlaydi, ilmiy qonunlarni ta’riflaydi va real qonuniyatlarni ochib beradi. Mavjud ilmiy nazariyalar, paradigmalar (Tomas Kun) va tadqiqot dasturlari (Imre Lakatos) o’rniga yanada mazmunli, teran, axborotga boy g’oyalar va nazariyalar kelgan taqdirda ilmiy inqilob sodir bo’ladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
