|
2. Dialektika usulining tanqidiy yo’nalishi va uning ijodiy jarayondagi roli
Ijod - bu sub’ektning tafakkuri, aqli va idroki nazorat qiluvchi, tartibga soluvchi, yo’naltiruvchi, shu bilan birga ijtimoiy amaliyotga muvofiq ravishda muttasil o’zgarib boruvchi ob’ektiv olamningsub’ekt ongidagifaol in’ikosndir.
Badiiy, texnikaviy va ilmiy ijod tafovut etiladi. Ilmiy ijod - bu olimning bilimlari, qobiliyatlarining oliy ifodasi, o’rganilayotgan hodisalarning o’zagiga, mohiyatiga chuqur kirib borishga bo’lgan uning istagidir.
Ilmiy faoliyat ijod bilan chambarchas bog’liq. Ilmiy xodimning bilimi, iste’dodi, qobiliyati, ko’nikmalari, ilmiy Haqiqatning tagiga etishga bo’lgan intashishlari ilmiy ijodda uz aksini topadi. Ilmiy kashfiyot, fanda yangi nazariya yoki yo’nalish yaratshp ijodning fandagi oliy ifodasidir. Ilmiy tadqiqotlar sohasida yuksak natijalarga erishgan olimlar daho deb atalishi bejiz emas.
Masalan, A. Eynshteynning ilmiy faoliyati ulkan darajada ilmiy faolligi bilan ajralib turadi. Uning ilmiy kashfiyotlari nafaqat xozirgi zamon fizikasining qiyofasini, balki du-nsning hozirgi zamon mayuarasini xam o’zgartirib yubordi. Eynshteynning kashfiyotlari natijasida hozirgi zamon olimlari ilmiy faoliyatining ruxi, xususiyati xam o’zgarib ketdi.
Ilmiy ijod ilmiy muammoni qo’yishdan boshlanadi. Ilmiy tadqiqotning maqsadi - yuzaga kelgan muammolarni hal qilish, olingan echimlardan voqelikni amaliy-ijodiy o’zlashtirishda, borlshrshng mohiyatshsh yanada teran bilish, tushunish va anglab etishda foydalanishdir.
Yangini kashf etshp, atrof-olam haqida shu paytgacha ma’lum bo’lmagan axborotni olish bilan bir qatorda, ilmiy Ijod mavjud ilmiy bilimni egallash, uni ijodiy o’zlashtirish, ilmiy kashfiyotlar, eksperimentlar, kuzatshplarning natijalaridan faol foydalanishni ham o’z ichiga oladi.
Olimning ijodiy fantaziyasi, olim aqlshshng faolligi ilmiy abstrakstiyalar yaratishda namoyon bo’ladi. Ilmiy abstrakstiyalar o’rganilastgan hodisalarning shu paytgacha ma’lum bo’lmagan yashirin moxiyati haqida to’g’ri bilimlar beradi. Il-miy abstrakstiyasiz o’rganilayotgan faktlar va jarayonlarning birorbir jihagani bilish, tushunib etish mumkin emas. Olim faqat ilmiy abstrakstiya yordamida ob’ektning mohiyatiga kirib borishi mumkin va lozimdir. Shuvda u ilmiy bilish jarayonvda mazkur ob’ektning mohiyatini ijodiy tiklaydi va unga xos bo’lgan qonunlarni, ob’ekt borlig’ining ichki mantig’ini kashf etadi.
Abstraktlashtirish yoki mavhumlashtirish ijodiy jarayon sifatida fanda ilmiy bilishning iazariy bosrmida yorqin namoyon bo’ladi. Bunda olimning tafakkuri ilmiy bilimni to’liq egallagandan so’ng uni yangilik yaratish uchun amalda ijodiy qo’llash maqsadida jonli mushohadadan abstrakt tafakkur darajasiga ko’tariladi.
Eksperiment ilmiy ijodning o’ziga xos vositalaridan biri hisoblanadi, zotan, u xam ilmiy ijod vositasi, ham uning real ifodasidir. Eksperiment o’tkazuvchi o’ziga xos eksperimental g’oyani ilgari suridsh uchun undan juda katta ilmiy quvvat, koshiflik, mehnat, sabrtoqat talab etiladi. Shundan so’ng u eksperimentni yo’lga qo’yish, kalibrlash, o’tkazish bo’yicha zah.mat chekadi va nih_oyat, uzoq kutilgan ilmiy natyajalarni oladi, ularni qayta ishlaydi, talqin qiladi va ilmiy maqola, hisobot, preprint va hokazo ko’rinishida e’lon qiladi.
Eksperimentning ijodiy xususiyati shunda namoyon bo’ladiki, u katiy ishlab chiqilgan rejaga ko’ra amalga oshiriladi, ma’lum maqsadga erishishga - mavjud farazlar va nazariyalarni tekshirishga yoki mavjud nazariy qovdalarni boyitishga yo’nal-tiriladi.
Ilmiy eksperiment - bu maxsus ilmiy asbob-uskunalardan mazkur fanning o’ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqib ijodiy foydalanshp jarayonidir. Eksperimentning ijodiy roli ilmiy faktlarni olish, jamlash, olimning ixtiyorida mavjud farazlar, konstepstiyalar va nazariyalarni tekshirishdan iborat. Eksperimentda olingan ma’lumotlar, faktlarnianglab etish il-miy ijodning muhim jihatlaridan biridir. Masalan, yapon eksperimentchi-fizigi L .Esaki o’zining yarim o’tkazgichlarni o’rganish borasidagi eksperimentlarining natijalarini to’g’ri tushunish va tavsiflashga muvaffaq bo’ldi hamda «tunnel diodlari» (yoki «Esaki dioddari») turkumini kashf etdi. Mazkur kashfiyoti uchun olim fizika sohasida Nobel mukofoti bilan taqdirlandi.
Yangi ilmiy bilimni ma’lum ilmiy tizimga kiritish ilmiy ijodning muhim jihatlarqdanbiridir. Ilmiy nazariyalar yordamida bilimlarni tizimga solish - bu yangi bilim elementlarini mexanik ravishda qo’shish emas, balki ularni ijodiy sintez qilish, dialsktik sakrash, bilishning yangi sifatiga, mazkur bilimni tushunishga o’gish demakdir.
Ilmiy nazariya ilmiy bilim tizimida ilmiy gipotezaning shakllanishi, rivojlanishi va tasdiqlanishi natijasidir. Ilmiy gipoteza ilmiy muammodan kelib chiqadi: ilmiy muammo — bu hali bilinmagan va bilish lozim bo’lgan narsa haqidagi bilim bo’lsa, gapoteza - bu ehtimol tutilgan bilim, bilimdan oldingi bilim, ilmiy muammoni hal qilishning ehtimol tutilgan yo’llari haqvdagi ozmi-ko’pmi asoslangan, dalillangan ilmiy farazdir. Olimning ijodi mana shu yo’llarni to’g’ri tanlashda namoyon bo’ladi. Agar gipoteza il-miy tadqiqot jarayonida tasdiqlangan, uning to’g’riligi va mavjud ilmiy faktlarga zid emasligi isbotlangan bo’lsa, u to’laqonli ilmiy nazariyaga aylanadi. Gipoteza va nazariyalar ishlab chiqish ilmiy ijodning muxim jihatidir. Olimlarning ijodiy qobiliyati mazkur fanning ichki mantig’iga va ilmiy izlanish ehtiyojlariga javob beruvchi asoslangan, teran, dalillangan gipotezalar yaratishga ular stay darajada qodirligi bilan tekshiriladi.
Gipotezadan o’sib chiquvchi ilmiy nazariya- ilmiy ijodning yakuniy natijasi va shu bilan bir vaqgda, yangi ijodning, olimlarning kelgusi ijodiy faoliyatining boshlangach nuqtasidir.
Ilmiy ijod ham xuddi badiiy ijod singari, tadqiqotchi olimning ilhomi, fantaziyasi, umumiy madaniyati, shuningdek, ilmiy xodim ijodkor shaxs sifatida ega bo’yagan ma’naviyat darajasi bilan chambarchas bog’liq. Ichki erkinlik, shaxs dunyoqarashining dogmalardan xoliligi unumli ilmiy ijodning zarur shartidir. Ilmiy ijod sohasida erkin bo’lish - moneliksiz ijod qilish, birovning qolipiga tushmaslik, yangi ilmiy bilimlarni olish va qayta ishlashda ob’ektiv va xolis bo’lish demakdir. Fanda ijod erkinligi deganda tabiatda, jamiyatda va tafakkurda o’rganilayotgan xodisalarning teran moxiyatini ochib berishga muttasil intilish tushuniladi. Kon’yunktura, sub’ektivizm ilmiy ijod ruxiga batamom yotdir. Ilmiy bilish, ilmiy ijodga teranlik, realizm, ob’ektivlik va xar tomonlamao’rganshp, shuningdek, olingan yoki olinayotgan ilmiy bilimga tanqidiy yondashuv xosdir.
Ilmiy ijod ilmiy tadqiqotning ilmiy metodi, metodologayasiga ongli ravshpda tayanadi. Falsafa chinakam ilmiy ijod uchun mana shunday metodologik asos bo’lib xizmat qiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
