Bog'liq «iqtisodiyot nazariyasi» kafedrasi «ilmiy tadqiqot metodologiyas
Mahalliy o’tish iqtisodiyoti miqyosi bo’yicha qandaydir bir mintaqa yoki alohida mamlakatdagi yangi holatga o’tishni tavsiflaydi. O’tish davri iqtisodiyotining miqyos bo’yicha ikkinchi turi – bu global o’tish davridir. U o’zgarishlarning butun jahon xo’jaligi miqyosida yoki stivilizastiyalar doirasida yagona jarayon sifatidagi tavsifini namoyon etadi. Global o’tish jarayonlarning rivojlanishiga mahalliy darajadagi o’zgarishlar muayyan ta’sir ko’rsatib, buning natijasida ma’lum global tendenstiyalar qaror topadi.
Global jarayonlar mustaqil omillarning ta’siri ostida ham rivojlanadi. Jumladan, ijtimoiy mehnat taqsimotining chuqurlashuvi ishlab chiqarishning baynalminallashuviga olib keladi. Global o’tish jarayonlari insoniyatning butun tarixi uchun xosdir. Masalan, insoniyat eramizdan avvalgi birinchi ming yillikda yagona stivilizastiyadan ikkita sharq va g’arb stivilizastiyasiga ajraldi. Hozirgi vaqtda esa yana kelajakda yagona jahon stivilizastiyasining vujudga kelish tendenstiyasi kuzatilmokda. Biz tomondan tanlangan mezon doirasida bozor iqtisodiyotiga o’tish, undan esa istiqboldagi iqtisodiyotga o’tish ham shunday tavsifga ega. Mazkur istiqbol tendenstiyasi bugun turli mamlakatlarda mahalliy o’zgarishlarda turli darajada namoyon bo’lmoqda. Biroq shuni ta’kidlash muhimki bu tendenstiyalar hozirgi vaqtda ma’lum darajada mahalliy darajaga qadar belgilovchi rol o’ynamoqda, chunki ular mazkur darajalardagi global istiqbollarni tavsiflaydilar. Buning oqibatida iqtisodiyot tendenstiyasini nisbatan, to’la hisobga olish u yoki bu mamlakatdagi o’tish jarayonlarini tezlashtirmoqda.
O’tish jarayonlari tavsifiga ko’ra o’tish davri iqtisodiyotining ikki turi farqlanadi. Birinchi turi yuqorida ko’rib chiqilgan omillar ta’siri ostida rivojlanuvchi jarayonlarni tavsiflaydi. U tarixiy evolyustiyaning tabiiy tarzda borishini ifoda etib shartli ravishda tabiiy evolyustion tur deb atalishi mumkin. Bunday turga misol qilib Franstiyadagi 1789 yil revolyustiya davridagi o’tish jarayonlarini keltirish mumkin.
O’tish davri iqtisodiyotining tabiiy evolyustion turi global o’tish jarayonlari uchun ayniqsa xarakterli bo’lib, biroq yuqorida ta’kidlanganidek mahalliy o’tish iqtisodiyotlari ham evolyustiyaning ob’ektiv jarayonlari davomida etarli darajadagi natijalarga ega bo’lishi mumkin. Shuning uchun evolyustiyaning bu turi asosiy hisoblanadi. Tarixiy evolyustiyaning borishi davomida ijtimoiy taraqqiyot doirasida bosqichdan-bosqichga o’tish asosida aynan tabiiy evolyustion tur yotadi. U shuning uchun ham asosiy hisoblanadiki, o’tish davri iqtisodiyoti boshqa turining asosini tashkil etadi. O’tish iqtisodiyotini boshqa turining mohiyati uning jarayonlarini jamiyatni isloh qilish bo’yicha ongli ravishda ishlab chiqarish dasturlari asosida ma’lum yo’nalishlarda tartibga solish boshqarishda namoyon bo’ladi. Shuning uchun bu turni shartli ravishda islohotga asoslangan evolyustion tur deb ataladi. Bunga misol tariqasida ijtimoiy yo’naltirilgan ochiq tashqi siyosatga ega barqaror bozor iqtisodiyotiga ega fuqarolik jamiyatining huquqiy davlatini qurish o’zbek modelini keltirish mumkin. Albatta o’tish davri iqtisodiyotining bu turida ham taraqqiyotning ob’ektiv omillari hatti-harakatini chetlab evolyustiyaning jarayonlari qonunlarini inkor etib bo’lmaydi. Biroq evolyustiyani o’tish jarayonlariga tegishili ta’sir ko’rsatish orqali jadallashtirish mumkin. Bunday ta’sir ko’rsatishlar ham islohotlarning u yoki bu dasturlari orqali amalga oshiriladi. O’tish jarayonlarini jadallashtirishning muvaffaqiyati agar islohotlar o’zboshimchalik bilan emas, balki evolyustiyaning qonuniyatlarini anglagan, harakatlar tizimini kerakli yo’nalishlar asosida tarkib toptirgan holda ta’minlanadi. Tabiiyki, o’tish davri iqtisodiyotining mazkur turi ijtimoiy taraqqiyotning nisbatan yuqori bosqichlarida paydo bo’lib, bu bosqichda ijtimoiy-madaniy omil kuchli ahamiyat kasb etadi. Aynan mana shu ijtimoiy omillar harakati bilan u yoki bu dasturlarning tuzilishi bog’liq bo’ladi. Shuningdek o’tish davri iqtisodiyotining mazkur turi bugungi kunda u yoki bu mamlakatdagi mahalliy jarayonlar uchun xarakterlidir. Bunday ko’rinishdagi yangi iqtisodiyotni va yangi sostialistik jamiyatni qurishning xarakterli misoli sifatida 1917 yildan keyingi Rossiyani ko’rsatish mumkin. Shunga, o’xshash dasturlar orkali shunday yo’lni Evropa va Osiyoning bir qator mamlakatlari ham bosib o’tishga urinib ko’rdilar. Keyingi yillarda zamonaviy tipdagi bozor iqtisodiyotiga o’tishning maxsus dasturlarini bir qator Yangi industrial mamlakatlar amalga oshirdilar. Ma’lum ma’noda urushdan keyingi Germaniyada L.Erxard dasturining qo’llanishi tajribasini ham isloh qilish evolyustion o’tish iqtisodiyotiga kiritish mumkin.
