O’zbekiston aloқa axborotlashtirish agentligi

7-MAVZU. IJODIY BILISh JARAYoNIDA IQTISODIYoT NAZARIYaSINING TURLI YO’NALIShLARINI SINTEZ QILIShNING USLUBIY AHAMIYaTI


Reja:
1. Mehnat jarayoni va mehnat munosabatlarini tadqiqotining uslubiy muammolari.
2. Qiymat tushunchasining uslubiy muammolari.
3. Pul tushunchasining uslubiy muammolari.


1. Mehnat jarayoni va mehnat munosabatlarini tadqiqotining uslubiy muammolari.
Ilmiy tadqiqot jidstiy ijodiy, kreativ xususiyatga ega, zotan, u hamisha sirli, yangi va noma’lum soxaga yo’naltirilgan, ijod esa har qavday soxada odamlar hayotida yangi, ilgari ko’rilmagan narsalarni yaratishni nazarda tutadi. Ilmiy tadqiqot ijod sifatida izlash, razvedka qilish xususiyatiga ega bo’lib, yangi bilim olish va uni anglab etshpga yo’naltirilgandir. Ijodiy faollik, bilimgachanqsirshk, xaqiqatga, yangi, ob’ektiv bilimga intilish faol xayot pozistiyasiga ega bo’lgan yaratuvchi-olimning mohiyat-mazmunini tashkip etadi. Qobiliyati, xotirasi va ipgari olgan bilimlarinichinakam olim ilmiy izlanish, ijodga ongli ravshpda yo’naltiradi.
Ijodiy ilmiy izlanish izchil xususiyatga ega bo’lib, olimning tirishqoq aqliga noma’lum bo’lgan yangi bilimni anglab etishga yo’naltirilgandir. Ilmiy ijod ilmiy bilish metodlari, vositalari va shakllarining to’liq majmuiga asoslangan bo’lib, sistematik, professional xususiyatga ega. Yakka iste’dodlar davri o’tib ketdi - kompyuter inqilobi davrida ilmiy ijod bilan olimlar, mutaxassislar, fanning u yoki bu sohasi ekspertlarining ko’p sonli jamoalari profesoional shug’ullanadi.
Mehnatkash va bunyodkor insonning qobiliyatlari, iste’dodi va hatto dahosi ijodda o’zini o’zi ro’yobga chiqaradi. Yangi bilimni yaratish, o’stirish, haqqoniy ilmiy bilimni rivojlantirish ijodiy ilmiy izlanishning natijasidir. Ilmiy tadqiqot metodologiyasi bilish, sub’ekt tomonidan o’rganilayotgan ob’ektning jihatlari, xossalari va qirralarini tadqiq qilish jarayonining falsafiy, umumilmiy vositalari, usullari, metodlari tizimini tashkil etadi. Fan va kishilik amaliyoti taraqqiyotining muxim sharti sifatida ilmiy ijodning vositalari, usullari va metodlarini antrtash ilmiy bilish va ijod epistemologiyasi va metodologiyasining muhim vazifasidir.
Olimning tanqidiy tafakkuri, ilmiy izlanishda tor pragmatik yondashuv, dogmatizm va relyativizmning mavjud emasligi ilmiy ijodning muxim komponenti, metodologik mo’ljalidir. Tanqidiy fikrlash ilmiy ijodning zarur elementi sifatida ilmiy g’oyalar, gipotezalar, faktlarni xar xil nuqtai nazardan, ilmiy tadqiqotning ichki mantig’i kontekstida va o’rganilayotgan ilmiy muammoga nisbatan barcha muqobil yondashuvlarga qiyosan faol ko’rib chiqish jarayoni demakdir. Ijodkor ilmiy xodim o’z ilmiy ishida tanqidiy fikrlash elementlaridan ongli ravishda foydalanib, u yoki bu g’oyalar, metodlar va yondashuvlar bilan tanishadi, ularni tanqidiy taqqoslaydi va ularni amalga oshirishning real oqibatlarini prognoz qiladi. Bunday yondashuv fanda ilmiy izlanish va kashfiyotning maqbul va eng samarali strategiyasini ishlab chiqishga ko’maklashadi.
Tanqidiy fikrlash g’oyalarni va to’plangan bilimni integrastiya va sintez qilish hamda qayta tushunib etish, yangi bilimni rivojlantirish bilan bog’liq murakkab ijodiy-kreativ jarayondir. Yangi ilmiy qarashlar va faktlarni baholashda ham tanqidiy fikrlash nuqtai nazaridan kelib chiqish ksrak: fanda ishonchga o’rin yo’q, ilmiy bilim dalil-isbotga tayanadi.
Karl Raymund Popper, ayniqsa, ilmiy ijod sohasida tanqidiy fikrlashning zarur elementi sifatida falsifikastii prostedurasi yoki fallibilizmni kiritdi. Falsifikastiya qilish (fallibilizm) prinstipini Popper fanni soxta fandan, aniq bilim va haqiqatni sub’ektning fikri yoki istagidan ajratish, demarkastiya qilish mezoni sifatida taklif qildi. Masalan, fallibilizm nuqtai nazaridan Evklid geometriyasi ilmiy nazariyadir, zotan, Lobachevskiy, Bolyan, Gauss va Riman tomonidan yaratilgan noevklstd geometriyalarining ko’p sonli variantlari Evklid geometriyasini inkor etdi.
Hozirgi zamon epistemologiyasi fallibilizm bilan bir qatorda, fanda tanqidiy va ijodiy fikrlashning qudratli vositasi - verifikastiyaga xam ega. Verifikastiya deganda ilmiy Qarashlarni sinovdan o’tkazish natijasidaularning haqqoniyligini aniqlash jarayoni tushuniladi. Verifikastiya prynstipiga ko’ra, ilmiy anglab etilgan har qanday qarashni (fakt, gipoteza, nazariya, teorema, lemma va hokazolarni) matematika va mantiq v ositalari bilan formalizastiya qilsa bo’ladigan protokolda belgilangan gaplar majmuiga bog’lash mumkin. To’g’ri ve rifikastiya - kuzatish va eksnerimentlarning ma’lumotlarini ta’riflovchi ilmiy qarashlarni bevosita tekshirish. Egri verifikastiya - ilmiy qarashlar, gapotezalar va nazariyalar o’rtasida formal-mantiqiy munosabatlar o’rnatish. Hozirgi zamon epistemologiyasi nuqtai nazaridan, verifikastiya ilmiy nazariyalarning raqobati va o’zaro ta’siri natijasidir. Masalan, hozirgi zamon kvant nazariyasi Lui de Broyl va Ervin Shredingerning to’lqinli mexanikasi, Verner Geyzenbergning matristali mexanikasi va Richard Feynmanning traektoriyalardagi integrallar nazariyasining sintezi bo’lgani uchun ham uni verifikastiya qilish mumkin.
Falsifikastiya vaverifikastiya bir-birini to’ldirib, olimning tanqidiy tafakkuriga, Ilmiy tadqiqot metodologiyasining negaziga kirib boradi. U ilmiy izlanigvda qaror qabul qilish va ilmiy bilish yo’llarini tanlashda mustaqil bo’lishga, avtoritetlar va dogmalarga e’tibor bermaslikka, ilmiy muammoni hal qilishga nisbatan o’z pozistiyasi va yovdashuvshsh ishlab chiqishga, o’z g’oyalari, fikrlari va qarashlarini ta’riflashga, ularni asosyai dalillash va isbotlashgao’rgatadi. Tanqidiy tafakkur ilmiy ijod jarayoniga ishonchli, aqlga muvofiq dalillarni kiritadi. Tanqidiy fikrlash olimlar o’rtasida ijodiy axborot almashishga ko’maklashadi, chunki unumli fikr almashish, ijodiy munozara qilshp, bag’rikenglik, boshqaning fikrini eshshshp, o’z ilmiy natijalarini tayuradiy baholashga o’rgatadi. Tanqidiy fikrlaydigan olim o’zi o’rganayotgan ilmiy muammoga nisbatan uning shaxsiy yondashuvvdan tashqari, mazkur muammoning boshqa echimlari ham bo’lishi mumkinligini yaxshi tushunadi.
Ilmiy muammoni to’gri qo’yish, tadqiqot vazifasi va maqsadini hamda mo’ljallanayotgan natijani aniq va qat’iy ta’riflash ilmiy ijodning negizi va xarakatlantiruvchi kuchvdir. Muammosiz, to’g’ri qo’yilgan, aniq ta’riflangan va tanqidiy tushunib etilgan vazifasiz ilmiy ijod, ilmiy izlanish va ilmiy bilimning o’sshpi mumkin emas.
Bilim bilan ob’ektning noma’lum qismi o’rtasidagi anglab etilgan ziddiyat, olimning ijodi xal qilish uchun yo’naltirilgan ixtilof muammo deb ataladi. Ilmiy muammoni qo’yish fanda izlanishning boshlanishidir. Ilmiy kashfiyot sodir bo’lgan va ilmiy tadqiqot jarayonida avval egallangan bilim asosida tushunib, talqin qilib va tushuntirib bo’lmaydigan bilim olingan hollarda fanda muammoli vaziyat yuzagakeladi; shuninguchun ham yangi bilimga extiyoj tug’iladi, ya’ni bilimning o’zi fanda muammolar va muammoli vaziyatlarni vujudga keltiradi. Bunday hollarda tanqidiy fikrlashning barcha usullari va vositalaridan ijodiy foydalanish, yangicha tushuntirish, tavsiflash yoki gipoteza taklif qilish, yangi nazariya yaratish, mavjud bilimning chegaralarini kengaytirish va chuqurlashtirishga harakat qilish zarur. Ilmiy muammoda yangi bilim olish masalasi, talabi o’z ifodasini topadi. Ilmiy muammo-bu bilimsizlikdan bilimga, gipotezadan nazariyaga, ilmiy faraz yoki prognozdan haqqoniy bilimga dialektik o’tish demakdir.
Ilmiy muammolarni ijodiy qo’yish va ularni mahorat bilan tanqidiy hal qlish haqiqiy olimgaxosbo’lgan xususiyatdir. Boshlovchi, yosh ilmiy xodim, magasgr, aspirang o’z ilmiy faoliyatining boshidan o’zida yuqorvda zikr etilgan sifatlarni tarbiyalab borishi kerak. Ular fanda har bir haqiqiy olimning ilmiy fikrlash tarzi, o’ziga xos «uslubi» negizida yotadi. Mana shu o’ziga xos, betakror usyaubga qarab bir olimni boshqa olimdan, bir ilmiy maktabni boshqa ilmiy maktabdan ajratash mumkin. Ilmiy muammoni qo’yish va uni xal qiliishi tanqvdiy fikrlash nuqgai nazarvdan uyidagi algoritm ko’rinishvda ifodalash mumkin: muammoning da’vati-muammo mazmushshing olim tomonvdan anglab etilishi-muammo ustida mushoxada yuritish va uning echimini topish.
Ilmiy muammoni ijodiy hal ^ilish negizida olimning tizimli, analiziy (tanqidiy) fikrlash madaniyati, dunyoqarashi, qadriyatlari olami, etikasi, axloqi, tarbiyasi va umumiy madaniyati, uning iste’dodli va o’ziga xos shaxs sifatidagi mentaliteti yotadi. Shuning uchun ham boshlovchi yosh tadqiqotchi fandaishga kirishayotib o’zi tanlagan fan sohasida yuksak darajada professionalizmgagina emas, o’zining umumiy madaniyati vabilimini muttasil oshirib borishga, teran, har tomonlama rivojlangan shaxsga aylanishga ham harakat qilishi kerak. Stivilizastiyaning uchinchi to’lqiniga mansub postmodernistik axborot jamiyati davrining hozirgi zamon postnoklassik fanida yuksak ma’naviyat, ijtimoiy mas’uliyat va insonparvarlikni shakllantirish ijod jarayonining zarur tarkibiy qismidir.