|
Prognoz qilish degandabiron birhodisaningrivojlanish istiqbollarini maxsusilmiy o’rganish tushuniladi. Oldindan aytib berish - bu mahalliy hodisani, masalan, quyosh yo oy tutilishini, ertangi kun ob-havosini, harbiy harakatlar paytida dushmanning o’zini tutishini zamon va makovda mahalliylashti-rilgan muayyan bashorat qilish demakdir.
Ijtimoiy rivojlanishning iqtisodiy istiqbollarini o’rganishda bilishning ilmiy metodlari, maxsus metodikalari, mantiqiy va texnikaviy vositalarining keng va xilmaxil arsenalidan foydalaniladi. Iqtisodiy prognoz qilish-ning asosiy metodlari quyidagilardir: ekstrapolyastiya; tarixiy analogiya; modellashtirish; kelajakning iqtisodiy sstenariylarini tuzish; ekspert baholash. Qolgan metodlar esa mazkur metodlarning xar xil uyg’unliklari va variantlaridir. Tabiiyki, bu metodlarning har birining o’z kuchli va kuchsiz, ijobiy va salbiy tomonlari bor, shunga qaramay, hozirgi zamon iqtisod nazariyasi, futurologiya (kelajakni o’rganuvchi fan), ekologiya va boshqa ijtimoiy fanlar prognoz qilishdan ilmiy bilish metodi sifatida ilmiy ijodda muvaffaqiyatli foydalanmoqda.
Amerikalik taniqli iqtisodchi J. Gelbreyt uzoq muddatli ijtimoiy-iqtisodiy prognozlar asosida yangi industrial jamiyat nazariyasini, D. Bell—postindustrial jamiyat nazariyasini, R. Aron - yagona industrial jamiyat nazariyasini, U. Rostou — o’sish bosqichi nazariyasini yaratdi. Mazkur hozirgi zamon olimlari ijodining asosida XX asrning oxiri XXI asrda jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotini aniq va qat’iy prognoz Qilishyotadi.
Ilmiy ijod va prognoz qilish metodologiyasidan iqtisod, demografiya, sostiologiyada bozor iqtisodining rivojlanish tedenstiyalarini hamda hozirgi kun jarayonlari va bo’lajak jarayonlarni iqtisodiy o’rganishning muayyan metodlariga tatbiqan foydalaniladi. Masalan, D.Medouz iqtisodiy prognoz qilish yordamida insoniyatning global muammolarini analizdan o’tkazdi, xuddi shunday tadqiqotlarni J. Forrester ham o’tkazdi, amerikalik taniqli siyosat arbobi Z.Bjezinskiy ilmiy prognoz qilish asosida demokratiya, siyosat institutlari, erkin bozor iqtisodi, hozirgi zamon axborot, kompyuter texnologiyalariga asoslangan hozirgi zamon va kelajak texnotron jamiyati nazariyasini yaratdi.
E.Tofflerning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotning uchinchi to’lqiniga mansub yuksak darajada sanoatlashgan jamiyatni shakllantirish borasidagi tadqiqotlari, F. Fukuyamaning «tarix yakuni» va taraqqiyotning tarixdan keyingi bosqichiga bugun insoniyatning o’tishi konstepstiyasi asosiga qurilgan prognozlari, S. Xantingtonning G’arb (xristianlik) va Sharq (islom, buddizm, lamaizm va boshqalar) qadriyatlari bir-biriga to’la nomuvofiqligi negizida kelajakda ikki stivilizastiya—G’arb va Sharqning muqarrar to’qnashuvi sodir bo’lishi haqidagi prognozi katta ijodiy va prognostik qiziqish uyg’otadi.
Rim klubining yaqin tarixiy istiqbolda butun insoniyagaing global rivojlanishi jarayonlarini prognoz qilish borasidagi faoliyatini alohida qayd etib o’tish kerak. Italiyalik iqtisodchi va tadbirkor A.Pechcheining tashabbusi bilan 1968 yilda tashkil etilgan Rim klubi olimlar, iqtisodchilar, biznesmenlar va siyosatchilarni birlashtirgan xalqaro nohukumat tashkilotidir. Rim klubining faoliyati hozirgi davrning global muammolarini muttasil kuzatib borish va prognoz qilish, ijtimoiy taraqqiyotning iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy, ekologik, oziq-ovqat, xom ashyo, demografik va boshqa komponentlarining rivojlanish yo’llari va tendenstiyalarini aniqlashga yo’naltirilgan. Rim klubi XX asrning oxiridayoq o’z ilmiy prognozlari asosida iqtisod, aholi va hokazolar o’sishining «eng yuqori chegarasi» haqida global xulosalar chiqardi va shu bilan bir vaqtda, bu iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy va demografik muammoning echimini topishga harakat qildi.
Iqtisodiy va ijtimoiy taraqqiyotni ilmiy prognoz qilishning ulkan evristik va prognostik ahamiyatini qayd etgan holda, ilmiy prognoz qipipshing real imkoniyatlaridan kelib chiqish kerakligini uktirib o’tmoqchimiz, zero, har qanday, hatto juda aniq va ishonchli prognoz ham haqqoniy emas, balki ehtimol tutilgan bilimdir. Ehtimol darajasi juda baland bo’lgan taqdirda ham prognoz amalda ro’yobgachiqishi yoki qog’ozda amalga oshirilmay qolib ketishi mumkin.
Masalan, prognoz qilishning turlaridan biri – ekstrapolyastiya qilish afzal jihatlari bilan bir qatorda quyidagi jiddiy kamchiliklarga ega: kelajak sari harakatlanishga qarab ekstrapolyastiyaning aniqlik darajasi pasayib boradi. Binobarin, o’tmish va kelajak o’rtasida analogiya o’tkazishning prognostik qimmati juda kam, zero, kelajakning asosiy jihatlarini o’tmishni takrorlash bilan bog’lash mumkin emas. Buni yaxshi tushungan Gegel shunday deb yozgan edi: «Hukmdorlar, davlat arboblari va xalqlarga tarix tajribasidan ibrat olishni maslahat beradilar. Ammo tajriba va tarix xalqlar va hukumatlar tarixdan hech narsani o’rganmaganliklarini ko’rsatadi. Har bir davrda shunday alohida shart-sharoitlar vujudga keladi, har bir davr shunday individual holatga ega bo’ladiki, bu davrda faqat mana shu holatdan kelib chiqib qarorlar qabul qilish zarur va mumkindir».
Iqtisodiy ilmiy tadqiqot faoliyatida modellashtirish haqida ikki og’iz gapirib o’tmoqchimiz. Prognostik model — bu progaoz ob’ektining iqtisodiy modeli (yoki sxemasi) bo’lib, uni o’rganish ob’ektning kelajakdagi (iqtisodiy) holatlari, shuningdek, bu holatlarga erishish yo’llari haqida axborot olish imkonini beradi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
