O‘zbekistoda demokratik jamiyat qurish nazariyasi, amaliyoti va huquq

Birinchidan, har bir insonga bo‘lgan global ta’sir, ya’ni radio, televidenie, matbuot, kino va hokazolar orqali axborot almashinuvi;

Ikkinchidan, mamalkat va mintaqa miqyosidagi ijtimoiy ta’sir insonni mavjud shart-sharoitlar doirasida inson dunyoga kelishidan to hayotdan ko‘z yumgunigacha o‘z orbitasida tutib turadi;

Uchinchidan, insonni avval boshidan o‘rab turgan mikromuhit – oila, maktab, ko‘cha va hokazolar o‘z ta’siriga oladi.

Anna shu nuqtai nazardan aytish mumkinki, inson shaxsning shakllanishidagi birinchi bosqich – oiladir. Oila bioijtimoiy sifatga ega bo‘lgan tuzilma sifatida jamiyatning barqaror va dastlabki bo‘g‘inidir. Oilada go‘dak ilk bor ijtimoiy-madaniy qadriyatlarni anglamagan holda o‘zlashtiradi va ular zamirida faolligini asta-sekinlik bilan oishirib boradi. Maktab, turli ijitmoiy guruhlar (masalan, tengdoshlar, sport uyushmalari va boshqalar) bilan muloqat davomida madaniy ideallik qaror topa borib, shaxs shakllanishining muhim manbaiga aylanadi.

Hozirgi davr sotsiologiyasida «inson» deganda Yerda yashayotgan mavjudot turlaridan biri tushuniladi. Inson alohida olingan tur (Homo sapiyns) vakilini ifodolovchi umumiy tushunchadir. Inson, umuman inson zotining yig‘iq obrazi sifatida bioijtimoiy mavjudot bo‘lib, u bir vaqtning o‘zida ham tabiatga, ham ijtimoiy hayotga mansubdir. Gegel ta’biri bilan aytganda, «insonning o‘zida bevosita mavjudligi qandaydir tabiiydir, bu uning o‘z tushunchasiga binoan tashqidir; faqat o‘ziga tegishli tana va ruhini takomillashtirish vositasida, mohiyatan o‘zi o‘zi anglashi sababli ham u o‘zini erkin tutadi, u o‘ziga o‘zi egalik qilishga kirishadi va ham o‘ziga, ham boshqalarga nisbatan bo‘lgan munosabatlarda o‘ziga o‘zi egalik qiladi. Bu o‘ziga o‘zi egalik qilishga kirishish, shuningdek, bu holatni voqelik deb bilish shuni ko‘rsatadiki, inson o‘z tushunchasiga binoan (imkoniyat, qobiliyat, moyillik), endi o‘zini o‘ziniki deb bilishi, o‘zini xudi predmetdek hisoblashi – oddiy o‘zini o‘zi anglashdan farq qilib, u haqiqatda narsa (buyuk) shaklida namoyon bo‘la olish qobiliyatiga erishadi »⁴⁸.

Individ inson zotining alohida olingan nusxasi, uning vakillaridan biridir. Shaxs esa u yoki bu inson sifatida namoyon bo‘lib. U ma’lum va betakror individuallikka ega bo‘ladi. Individning jamiyatga kirish jarayonlari uning ijtimoiylashuvini ta’minlaydi. Ijtimoiy munosabatlarga kirishish natijasida uning jamiyatgadagi qadriyatlar va me’yorlarni o‘zlashtirib borishi uchun zamin yaratadi. Bu jihatdan u ijtimoiy ta’sir ob’ektidir. Shuningdek, individ ijtimoiylashuv oqibatida jamiyatdagi turli munosabatlarda faollashadi va bunda u ijtimoiy munosabatlar sub’ekti sifatida harakatlanuvchi shaxsga aylanadi.

Mustaqil O‘zbekistonning buyuk kelajagini barpo qiladigan, unga munosib shaxs bo‘la oladigan kishini tarbiya qilib yetishtirish hozirgi davrning asosiy vazifasi ekanligi shaxs sotsiologiyasida o‘rganiladi.