O‘zbekistoda demokratik jamiyat qurish nazariyasi, amaliyoti va huquq

2.Sotsiologiyaning mavqei, roli va o‘rnining nazariy va amaliy asoslanishi

Insoniyat qadimdan o‘z hatti- harakatlarining sababi va kelib chiqishini o‘rganishga harakat qilgan. Buni o‘rganishda diniy nazariya asosida va mumtoz usul xisoblangan falsafiy fikr yuritish orqali tushunishga xarakat qilgan. XVIII asr oxirlariga kelganda jamiyatni va insonlar hatti harakatini tizimli ravishda o‘rganishga kirishildi. Bunga insonlar jamiyatidagi keskin o‘zgarishlar industirlashtirish (sanoatlashish, shahar va qishloq hayoti o‘rtasidagi farqning kuchayishi) va urbanizatsiya (milliy, diniy va ijtimoiy kelib chiqishi turli tuman bo‘lgan kishilarning shaharga ko‘chib kelishi).

Sotsiologiya ijtimoiy hayotni o‘rganish borasida shu yo‘nalishdagi fanlar ichida antropologiya, iqtisodiy nazariya va politologiya fanlari bilan bir qatorda turadi.

Sotsiologiyaninig jamiyat hayotidagi mavqei va roli, uni o‘rganish orqali ko‘pchilikka ma’qul keladigan qarorlar chiqarishda ko‘maklashishi, jamiyat ma’naviy hayotiga ta’sir o‘tkazish usullarini yaratishda va insonlar jamiyatining taraqqiy etishi uchun hizmat qiladligan fanlardan biri desak, mubolag‘a bo‘lmaydi. Sotsiologiyani o‘rganish va ijtimoiy o‘z-o‘zini anglash o‘rtasida aloqadorlik mavjudligi isbot talab qilmaydi. Sotsiologiyaning boy tajribasidan bahramand bo‘lgan biror inson hozirgi kunda mavjud bo‘lgan tengsizlik, ko‘p vaziyatlarda ijtimoiy adolatning yo‘qligi kabi masalalarga befarq qarab tura olmaydi. Agar sotsiologlar amaliy faoliyatda ishtirok etmasa, taajublanarli bo‘lar yoki ularga sotsiologik tajribadan foydalanishni man qilish mantiqa va amaliyotga zid bo‘lgan bo‘lur edi⁷.

Qonun deganda, odatda aniq vaziyatda umumiy, zaruriy va takrorlanishga xos bo‘lgan jiddiy aloqa yoki munosabatlar tushuniladi.

Sotsial qonuniyat – sotsial voqelik va jarayonlarning jiddiy zaruriy aloqasini aks ettiradi.

Sotsial qonunlar sotsial munosabatlarni ham aks ettiradi. Bular xalqlar, millatlar, sinflar, sotsial-kasbkorlik guruhlari, shahar va qishloq, shuningdek, jamiyat va oila, jamiyat bilan shaxs o‘rtasidagi munosabatlardir. Sotsial qonunlarni odamlar o‘z hayotiy faoliyatlari uchun zaruriy bo‘lgan sharoit ta’siri ostida qo‘llaydilar.

Tabiat qonunlari kabi sotsial qonunlar voqealarning tabiiy harakati davomida paydo bo‘ladi. Ular ko‘pchilik individlarning ijtimoiy vaziyatda va ob’ektiv aloqalarda maqsadga muvofiq ta’sir ko‘rsatishi natijasi hisoblanadi, kishilar o‘z faoliyati davomida moddiy va ma’naviy ne’matlarni yaratishda qatnashadilar. Mahsulotni ayirboshlaydilar, taqsimlaydilar va iste’mol qiladilar, bolalarni dunyoga keltiradilar va tarbiyalaydilar, ularning irodasi va ongi bilan bog‘liq bo‘lmagan holda qonuniy voqealar zanjiri yuzaga keladi.

Sotsial qonun va qonuniyatlarni tadqiq etish, demak sotsial soha turli elementlari o‘rtasidagi zaruriy aloqalarni o‘rnatishdir.

Sotsiologik qonunlar sotsial sistemaning turli bosqichlarida namoyon bo‘luvchi turli xil sotsial birliklar, tashkilotlar va institutlarga birlashgan odamlar o‘rtasidagi mavjud o‘ziga xos, muhim takrorlanib turuvchi aloqalardir.

Sotsiologik qonunlar 2 turga bo‘linadi: umumiy va xususiy qonunlar.

1. 
   Umumiy sotsiologik qonunlar:
   

a) barcha sotsial sistemalarning rivojlanishi davomida amal qiladi.

b) sotsial tizimlarning sotsial muhitda amal qiluvchi boshqa qonunlarining mohiyatini aniqlab berib, fundamental asoslarini aks ettiradi.

Sotsial munosabatlarning ishlab chiqarish usullariga tobeligini ifodalovchisi ham umumsotsiologik qonunlardir.

Sotsial munosabatlarning ishlab chiqarish iqtisodiy munosabatlarga nisbatan faol roli ham muhim sotsial qonuniyatdir. Masalan, sotsial birliklarda odamlar munosabatlarining yaxlitlanishi, jamoada shunga mos muhitning yaratilishi ishlab chiqarish rivojiga, umumiy holda jamiyatga ham bevosita ta’sir qiladi.

Ehtiyoj va qiziqishlarning sotsial shartlanganligi ham umum- sotsiologik qonuniyatga kiradi.

Shaxs shakllanishi sotsial mohiyatini ham umumsotsiologik qonunlar orqali o‘rganiladi.

Umumiy qonunlar hamma ijtimoiy tizimlarda amal qiladi. Masalan, qiymat qonuni va tovar pul munosabatlari qonun o‘ziga xos qonunlarning amal qilishi bitta yoki bir nechta sotsial tizimlar bilan cheklangan (masalan, bir jamiyat turidan ikkinchisiga o‘tish).

Xususiy (maxsus) qonunlar. Sotsial tizimning alohida tuzilish sohalarida amal qiladi. Masalan, sotsial birliklar o‘ziga xos hayot va faoliyat tarziga ega: sinfiy, milliy, oilaviy-kundalik va boshqalar.

Sotsial rivojlanish qonunlari ob’ektiv bo‘lib inson ongi, irodasiga bog‘liq bo‘lmagan holda amal qiladi. Lekin ijtimoiy hayotda hech narsa insonsiz amal qilmaydi. Shuning uchun sotsial qonunlar inson faoliyati qonunlaridir, ularning hatti-harakatlari esa - omma va insonlarning, sotsial sub’ektlarning determinasion mexanizmidir.

Bu jihatdan qaraganda sotsiologiyaning umumiy qonuniyatlari: ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va ma’naviy sohalarda amal qiladi.

Qonunlarni ularning namoyon bo‘lishiga qarab dinamikaga(jo‘shqin) oid va statikaga (turg‘un) oid deb ajratib o‘rganish mumkin.

Dinamikaga oid qonunlar ijtimoiy o‘zgarishlarning omillari va formalari, yo‘nalishlarini belgilaydi hamda aniq vaziyatda voqealarning davomiyligini anglatadi.

Statikaga doir qonunlar dinamik qonunlardan farq qilib, ijtimoiy voqelik bog‘lanishini qat’iy belgilamasdan, faqat o‘zgarishlarning yo‘nalishini aks ettiradi.

Sotsiologik tadqiqot amaliyotida guruhlarga bo‘lish katta ahamiyatga ega bo‘lib, uning yordamida sotsiologik qonunlar aloqa formalariga qarab ajratiladi.

Sotsial qonunlar umumiylik darajasi nuqtai nazaridan farq qiladi. Sotsial sohani yaxlit holda rivojlantirishni harakterlovchi qonunlar mavjud. Bu qonunlar sotsial sohaning alohida bo‘laklarining rivojlanishini belgilaydi (masalan, sinflar, guruhlar, millatlar). Sotsial qonunlarning beshta kategoriyasini ajratib ko‘rsatish mumkin.

Birinchi, o‘zgarmas harakter kasb etuvchi yoki unga bog‘liq bo‘lgan qonunlar. Bu qonunga binoan «A» voqelik mavjud bo‘lsa u holda, albatta «B» voqelik ham bo‘lishi shart.

Ikkinchi, rivojlanish tendensiyasini aks ettiruvchi qonunlar. Unda ijtimoiy ob’ektning tuzilish dinamikasi bir turdagi o‘zaro munosabatlardan ikkinchisiga o‘tishi bilan bog‘liq.

Uchinchi, sotsial voqelik o‘rtasidagi funksiyaga oid bog‘langanlikni qaror toptiruvchi qonunlar. Bu qonunlar u yoki bu ijtimoiy tizimning barqaror holatda saqlab turilishini ta’minlaydi.

To‘rtinchi, sotsial voqelik o‘rtasidagi sababiy bog‘lanishni aks ettiruvchi qonunlar. Masalan, sotsial integratsiyaning eng muhim va zaruriy sharti bu ijtimoiy va shaxsiy manfaatlarni oqilona birga qo‘shib olib borish hisoblanadi.

Beshinchi, sotsial voqelik o‘rtasidagi aloqalarni o‘rnatish mumkinligini anglatuvchi qonunlar. Sotsial qonunlar odamlar aniq faoliyati davomida ro‘yobga chiqariladi.

Sotsiologiyaning jamiyat hayoti bilan xilma-xil aloqasi, uning ijtimoiy vazifasi birinchi navbatda u bajarayotgan funksiyalar bilan aniqlanadi. Har qanday fanlar kabi sotsiologiyaning eng asosiy funksiyalaridan biri nazariya va amaliyotning birligidir.

Ssiologiya bizning turmushimiga juda ko‘p amaliy ta’sir o‘tkazadi. Sotsiologik tafakkur va tadqiqotlarning amaliy siyosat va ijtioiy islohotlarga o‘tkazadigan ta’siri bir necha yo‘nalishlarda bo‘ladi. Eng bevosita usul – ijtimoiy vaziyatning aniqroq va to‘g‘riroq tushunilishini ta’minlashdir. Bu mavjud bilimlar darajasida yoxud u yoki bu hodisa nima uchun yuz berayotganligini nazariy anglash orqali amalga oshadi. Hayot andozalarini yaxshilashga qaratilgan har qanday harakatlar xato emas, to‘g‘ri ma’lumotlarga tayangandagina muvafaqqiyatga erishish ehtimolini yaratadi⁸. Biror bir muammo haqida qancha ko‘p ma’lumot to‘plasak uni bartaraf qilish ehtimoli shunchalik ortib boradi.