O’zbekistan Respublikasında Qosımsha qun salıg’ının’ ekonomikalıq barlıg’ı ha’m salıq sistemasındag’ı ro’li

O’zbekistan Respublikasında Qosımsha qun salıg’ının’ ekonomikalıq barlıg’ı ha’m salıq sistemasındag’ı ro’li

Ha’zirgi ku’nde ma’mleket rawajlanıwının’ ha’m onın’ turaqlastırılıwının’ en’ tiykarg’ı sha’rtlerinin’ biri salıq sistemasın na’tiyjeli funkciyalastırıw bolıp esaplanadı. Sebebi, ma’mleket byudjetine kelip tu’setug’ın salıqlardın’mobilizaciyası ma’mleket joqarg’ı organlarına sırtqı ha’m ishki siyasattı realizaciya qılıw ha’m sociallıq is-ilajlardı finanslastırıw imkaniyatin beredi. Huquqiy normalar tiykarında ornatılg’an ta’rtipte jiynalatug’ın ja’mi ma’mleketlik ha’m jergilikli salıqlar jıyındısı ma’mleketlik salıqlar sisteması bolıp esaplanadı. Qosımsha qun salıg’ı ulıwma ma’mleketlik salıqlardan biri bolıp, ol ma’mleketlik byudjetke pul tu’simin turaqlastıradı. Bıraq, ha’zirgi ku’nde ma’mleketimizdegi zamanago’y ekonomikalıq jag’day salıq sistemasın reformalaw ha’m salıq nızamshılıg’ının’ o’zgeriwine ta’sir ko’rsetedi. Sol sebepli, qosılg’an qun salıg’ının’ a’hmiyetin social-ekonomikalıq rawajlanıwg’a baylanıslı tu’rde u’yreniw dolzarb ahamiyat kasb etmoqda.

Qosımsha qun salıg’ı-bul ko’p da’rejeli janapay salıq bolıp, tovar islep shıg’arıwshıdan aqırg’ı tutınıwshıg’a shekemgi bolg’an tovar jıljıtıwdın’ ha’r bir basqıshında o’ndiriletug’ın salıq. Bunda tovar islep shıg’arıw ha’m onı realizaciya qılıw procesinde qatnasıwshı barlıq isbilermenler qansha tutınılg’an materiallıq resurslardın’ bahasın ko’beytkenine qarap sonsha QQS to’leydi. Mısalı, ka’rxana tovar partiyasın bir birlik o’nim ushın 10000swm to’lep aldı ha’m bir birlik o’nimdi 15000swmg’a(QQS menen) sattı, onda QQS 5000swmnan to’lenedi.

Qosımsha qun-bul firma o’nimi ha’m basqa firmalarda isletilgen resurslar bahası ortasındag’ı parıq bolıp tabıladı. Qosımsha qundı esaplaw formulası to’mendegishe:

QQ=V+M

Bul jerde:

QQ-qosımsha qun

V=firmanın’ miynetke haq to’lewge ketken qa’rejetleri

M=alıng’an payda

O’zbekistanda QQS 1992-jıldan baslap qollanıla basladi. Bunın’ tiykarg’ı sebebi salıq salıw boyınsha du’nya hamjamiyatining ta’jriybesi boldı. Rawajlang’an ma’mleketlerdin’ ta’jriybesinde janapay salıqlar rawajlanıp, birden bir qollanılatug’ın salıqqa aylanıwın ko’rsetti, sol menen bir waqıttın’ o’zinde, heshqanday tovarlar partiyasının’ satılıwına tosqınlıq ko’rsetpeydi ha’m xalıq xojalıg’ındag’ı finans bo’listiriliwin o’zgertirmeydi.

Respublikamızda qosılg’an qun salıg’ı barlıq salıq tu’rleri ishinde jetekshi orın iyelewi menen bir qatarda barlıq ekonomikalıq ko’rsetkishlerdi ha’reketke keltirip turıwı menen de ajıralıp turadı.

Rawajlanıwdın’ en’ to’men ko’rsetkishlerine iye bolg’an ma’mleketlerde janapay salıqlardın’ barlıq salıqlar tu’simi arasındag’ı orni 68%ti , al tuwrı salıqlar bolsa 32% ti quraydı. Rawajlang’an ma’mleketlerde bolsa kerisinshe.

QQS ko’pshilik ma’mleketlerde ma’mleket da’ramatlarının’ 12-30% bo’limin ta’miyinlep beredi ha’m bul JIO’ nin’ 5-10% ine ten’.

O’zbekistan Respublikasına janapay salıqlar ma’mleket byudjeti da’ramatlarının’ derlik yarımın quraydı. Bunnan tısqarı, bul salıqlar bahanın’ tiykarg’ı bo’legin qurap, ma’mleket ishindegi islep shıg’arıw ha’m tutınıwg’a ha’mde xalıq-aralıq sawdada jeterli da’rejede ta’sir ko’rsetedi. Sol sebepli, QQSnın’ tiykarg’ı imkaniyatları ha’m tu’rli ma’mleketlerde olardın’ qollanılıw analizi O’zbekistan ushın u’lken a’hmiyetke iye. QQS salıq tu’simlerin bahalardın’ o’siwi menen tuwrıdan-tuwrı bir-biri menen baylanıslı qilıp turg’anlıg’ı ushın ma’mleket byudjeti qarjıların inflyaciya bolıp ketiwinen saqlap turıwshı qurallardan biri.

O’zbekistan Respublikası ma’mleketlik byudjet da’ramatlarında janapay salıqlar boyınsha tu’sim dinamikası¹

Ko’rsetkishler	2014-jıl			2015-jıl			2016-jıl			2017-jıl			2018-jıl
	mlrd.swm	%te	mlrd.swm		%te	mlrd.swm		%te	mlrd.swm		%te	mlrd.swm		%te
Janapay salıqlar	16 852,30	100	19 193,80		100	22 298,1		100	26 133,2		100	33 404,3		100
QQS	9 476,10	56,2	10 850,90		56,5	12 505		56,0	14 685,8		56,1	22 019,4		65.8
Akciz salıg’ı	4 941,10	29,3	5 618,50		29,3	6480		29,0	7 449,2		28,5	8 343,8		24,9
Bajıxana bajı	1 350,00	8	1 481,50		7,7	1717,4		7,7	1 707,4		6,5	1 415,3		4,2
Transport qurallarına benzin, dizel janılg’ısı ha’m gaz isletkenligi ushın alınatug’ın salıqlar	1 085,10	6,5	1 242,90		6,5	1595,7		7,1	1 784,5		6,8	1 323,2		3,9

Joqarıdag’ı kestede janapay salıqlar tu’rlerinin’ jıllar boyınsha salıq tu’simlerindegi u’lesleri ko’rsetilgen. Og’an ko’re ja’mi janapay salıqlardan tu’simlerdin’ ¾ bo’leginen artıg’ı QQS ha’m akciz salıqlarına durıs kelgen. QQS o’zi janapay salıqlardag’ı salmag’ı 2014-jılda 56,2%, 2015-jılda 56,5%ti, 2016-jılda 56%ti qurap aqırg’ı 5 jıl ishinde onnan tu’sip atırg’an tu’simde sezilerli da’rejede o’zgeris baqlanbag’an. 2018-jılg’a kelip bul ko’rsetkish 9%ke o’sken. Basqa salıq tu’rlerinen tu’simlerde de 2018-jılg’a shekem o’zgerisler u’lken emes. 2018-jıl basqa salıq tu’rlerinen tu’simler 2-3%ke azayg’an. Usı kestenin’ o’zinen de QQS nın’ byudjet da’ramatlarında ornının’ qay da’rejedeligin ko’riw mu’mkin.

Bizin’ pikirimizshe QQS salıq to’lewshilerdin’ tu’sinip jetiwi ushın a’piwayı ha’m jen’il bolıwı kerek. Ha’mde bul salıq bazar qatnasıqların qa’liplestiriw ha’m rawajlandırıwg’a ta’sir ko’rsetiwde, isbilermenlikti rawajlandırıwg’a imkaniyat jaratıp beriwde ha’m byudjet da’ra’matların qa’liplestiriw quralı sıpatında paydalanıw lazım.

1^ O’zbekistan Respublikası Prezidenti qararlarına ilovalar tiykarında tayarlandı