O’zbekistan respublikasi’ joqari’ ha’m worta arnawli’ ka’siplik bilimlendiriw ministrligi

7.10-rasm. 110/10 kV transformatorni bilvosita usulda kuchlanish transformatorining ikkilamchi chulg‘ami qisqichlarida fazalash sxemasi.

O‘rnatilgan kuchlanishni rostlash qurilmalari va kuchlanish o‘zgarganda ruxsat etilgan holatlar
Kernewdi retlewdiń eń keń tarqalǵan usılı transformator chulg'amidagi oramlar sanınıń ózgertiliwine tiykar- langan. Bul maqsette chulg'amlarda qosımsha shaqapsha - lar názerde tutilib, olar járdeminde jalǵanǵan oramlar sanı hám uyqas halda transformaciyalaw koefficiyenti ózgertiriledi.
Oramlardı úzip-jalǵaw ámelleri transformatordıń tarmaqtan úzilgen jaǵdayında QAU (qozǵawtıwsız úzip-jalǵaw ) apparatı yamasa onıń tarmaqtan uzilmagan jumıs jaǵdayında YOR (júkleme astında retlew) apparatı járdeminde ámelge asırılıwı múmkin.
QAU ga iye bolǵan transformatorlar ádetde kernewdiń nominalǵa salıstırǵanda tórtew ma`nisi +5 % +2, 5, —2, 5, —5 % ni payda etiw ushın besew shaqapshaǵa iye boladı. YOR ga iye bolǵan transformatorlarda, qaǵıydaǵa kóre, QAU ga iye bolǵan transfor- matorlardagiga salıstırǵanda rostlovchi teksheler sanı kóp hám retlew diapazonı úlken bolıp tabıladı. Úzip-baylanıstıratuǵın apparat kóplegen jaǵdaylarda YK tárepinde jaylastırıladı. YOR ga iye bolǵan

Transformatorlardıń qollaniluvchi sxemaları 7. 11-suwretde suwretlengen. YK chulg'ami- dıń shaqapshalarǵa iye bolǵan bólegi rostlovchi chulg'am dep júritiledi. Retlew diapazonın oramlar sanın ko'paytirmasdan asırıwǵa reverslash sxemasın qóllaw, yaǵnıy chulg'amning yo'na- lishini reversor 5 (7. 12-súwret) járdeminde úzip-jalǵaw arqalı eriwiladi.

Turbogeneratorlar menen blokda isleytuǵın úlken quwatlı (250— 300 MvA) asırıwshı transformatorlar rostlovchi shaqapshalarsız etip islep shiǵarıladı. Bunday jaǵdaylarda kernewdi retlew generatorlardıń qozǵalıwın ózgertiw arqalı ámelge asıriladı.
Kernewdi neytral tárepinen retlew baylanısqan retlew dep júritiledi, sebebi úzip-jalǵanǵanda bir waqtıniń ózinde YK hám O'K dagi oramlar sanı ózgeredi. YK chulg'amida kernew ózgermegende pasaytiruvchi avtotransformatorlarda bul usıl O 'K hám PK táreplerde kernewdiń hár túrlı belgiler menen ózgeriwine alıp keledi. Asırıwshı avtotransformatorlarda bolsa neytralda retlew YK hám O 'K táreplerinde kernewdiń birdey belgi menen ózgeriwin támiyinleydi, biraq nominal kernewge salıstırǵanda procentler degi ózgerisler chulg'amlar ushın túrlishe boladı. Baǵ- langan retlewdiń kemshiliklerin saplastırıw maqsetinde kernewdi YK yamasa O'K oramlardıń liniya tárepindegi uchiga ulanuvchi shaqapshalar járdeminde bólek retlew qol- laniladi. 7. 12-d suwretde suwretlengen sxemaǵa muwapıq tártipte YK tárepinde kernew ózgermegende O'K tárepinen retlew PK tárepinde kernewdiń shayqalıwına alıp kelmeydi. YK tárepindegi kernewdiń ózgeriwi menen baylanıslı bolǵan retlew PK kernewdiń ózgeriwine alıp keledi.
QAU apparatınıń úzip-jalǵawshıları chulg'amlarning sho- xobchalariga ulanuvchi qo'zg'almas hám qo'zg'almas kontaktlarning hár túrlı juplıqların óz-ara tutastiruvchi qo'zg'aluvchan kontaktlar sistemasınan ibarat boladı.
Úzip-jalǵawshı bir jaǵdaydan ekinshisine yuritma járdeminde ótkeriledi. Yuritmaning hár bir tekshege ornatılıwı stopor boltlari járdeminde belgilengenler etiledi. Úzip-jalǵawshılar fazalar boyınsha kóshirilganda olar jaǵdayınıń birdeyligi tekseriledi.
Júzimdi sheklewshi reaktorli YOR apparatları járdeminde kúsh- lanishni retlew ámellerin orınlawda yuritma aralıq jaǵdaylarda toqtap qalıwı (mısalı, o'zehtiyoj tarmaǵında kernewdiń yo'- qalıp qalıwı nátiyjesinde) múmkin. Reaktor yamasa transformator chul- ǵamlarınıń zaqım aliwi, ádetde, bunday jaǵdaydı júz etpeydi. Biraq bir-birine tolıq tegmagan jaǵdaylarda kontaktlar qızıp ke- tisiniń aldın alıw maqsetinde personal birinshi múmkinshilikdayoq úzip-baylanıstıratuǵın apparattı dáslepki jaǵdayına qaytarıp qoyıwı shárt.
QAU yamasa YOR apparatları járdeminde shaqapshalardı úzip- jalǵaw hám de generatorlardıń qozǵawtıwdı avtomatikalıq retlew (QAR) apparatı arqalı kernewdi retlewde personal trans- formatordagi kernewdi uzaq waqıt dawamında onıń nominal ma`nisine salıstırǵanda nominal quwattan aspaǵan júklemelerde 5 % ten, nominal quwattıń 0, 25 bóleginen úlken bolmaǵan júklemelerde bolsa 10 % ten úlken bolıwına jol qo'ymasligi shárt. Rostlovchi shaqapshalarǵa iye bolmaǵan transformatorlar hám neytralında shaqapshalar ámeldegi bolmaǵan avtotransformatorlarda kernew uzaq waqıt dawamında nominal ma`nisine salıstırǵanda 10 % ge shekem artıqsha bolıwına ruxsat etiledi. Kernewdiń belgilengen bahadan artıqsha bolıwı magnit ótkeriwshiniń oǵada to'yinishi, júzimdiń hám ózektegi ısıraptıń keskin artıp ketiwine alıp keledi.
Transformatorlardıń parallel islewi
Transformatorlardıń ulıwma júkleme nominal quwatlarına proporsional túrde bólistirilgeni halda parallel islewine olardıń baslanǵısh hám ekilemshi kernewleri hám de qısqa tutasıw kernewleri teń, oramlardıń tutasıw gruppaları birdey bolǵan jaǵdaylardaǵana ruxsat etiledi. Oramlardıń kernewleri hár túrlı, yaǵnıy transforma- tsiyalash koefficiyentleri túrlishe bolǵan transformatorlar parallel jumısqa túsirilgende ekilemshi chulg'amlarning qısqıshla - rida kernewler túrlishe bolıp qaladı. Ekilemshi kúshla - ósindilerdiń ayırmashılıǵı teńlestiriwshi toklar aǵıwın keltirip chiqa- radi. Teńlestiriwshi júzimdiń ma`nisi tómendegi formula boyınsha esaplanıwı múmkin:
_r _ Д U
Bul jerde, DU=U1—U2 — transformatordıń ekilemshi kernewleri ayırması ; Zk1 hám Zk2 — birinshi hám ekinshi transformatordıń tómendegi formula boyınsha anıqlanıwshı qısqa tutasıw tolıq qarsılıgı :
Z = U% Unom. k 1001 nom
Bul jerde, u% — qısqa tutasıw kernewi.
Transformaciyalaw koefficiyentleri túrlishe bolǵan transformatorlar parallel isletilingende ekilemshi kernewi úlken bol- gan transformator úlken júklemeni qabıl etedi.
Teńlestiriwshi toklar transformatorlardıń chulg'amlarini qosımsha júklep, energiya ısırapın ko'paytiradi hám podstansiya- dıń ulıwma quwatın azaytadı. Usınıń sebepinen standartlarǵa muwapıq halda parallel isletiluvchi transformatorlar transforma-tsiyalash koefficiyentleriniń ayırmashılıǵı ±0, 5 % ten aspawı zárúr.
Transformatorlardıń qısqa tutasıw kernewlaridagi parq olar arasında ulıwma júklemeni olardıń nominal quwatlarına tuwrı proporsional hám qısqa tutasıw kernewlerine teris proporsional halda bólistiriliwin belgileydi:Bul jerde, S — ulıwma júkleme; S1 hám S2 — birinshi hám ekinshi transformatordıń nominal quwatları ; uk1 hám uk2 — transformatorlardıń qısqa tutasıw kernewleri; uk — parallel isleytuǵın transformatorlardıń ekvivalent qısqa tutasıw kernewi. Joqarıdaǵı formuladan usıdan ayqın boladı, júklemediń úlken bólegin qısqa tutasıw kernewi kishi bolǵan transformator qabıl etedi. Bunday jaǵdaylarda kem júklengen transformatordıń tran- sformatsiyalash koefficiyentin ózgertiw esabına onıń ekilemshi tárepinde kernewdi asırıw arqalı júklemediń málim dárejede qayta bólistiriliwine erisiw múmkin. Transformatorlardıń ornatılǵan quwatların eń nátiyjeli paydalanıwǵa tek qısqa tutasıw kernewleri teń bolǵan jaǵdaydagina erisiw múmkin. Biraq isletiw processinde qısqa tutasıw kernewleri ±10 % ge shekem parq etken transformator - larni parallel isletiwge ruxsat etiledi. Bunday ruxsat etiw trans- formatorlarni qurıw waqtında qısqa tutasıw kernewine tásir etiwshi óndiristegi ruxsat etisler menen baylanıslı. Oramlardıń tutasıw gruppaları túrlishe bolǵan transfor- matorlarning parallel isletiwge ruxsat etilmeydi. Sebebi olardıń ekilemshi chulg'amlari arasında olardaǵı kernew vektorlarınıń fazaları ayırmashılıǵı f esabına kernew payda boladı. Bunday jaǵdayda teńlestiriwshi tok tómendegi formula boyınsha anıqlanadı :
= 200 sin (ф/2) ^(uk1 ^/11 ⁾+^(uk2 ^/12 ⁾

Bul jerde, f — transformatorlardıń ekilemshi kernewleri vektorları arasındaǵı múyesh; II hám I2 — birinshi hám ekinshi trans- formatorning nominal tokları.

Ámelde transformatordıń ishinde hesh qanday qayta jalǵawlar hám kepserlewlersiz olardıń chulg'amlari tutasıw gruppaların ózgertiw múmkin. Mısalı, qısqıshlardı sheńber boylap (ay- lanma) qayta markalawda tiykarǵı gruppalar olardıń faza boyınsha 120° yamasa 240° ga búrilgan birdey nomdagi EYKga iye bolǵan tuwındılarına aylanadı.
Transformatorlardıń ekonomikalıq jumıs jaǵdayları
Eki hám odan artıq transformatorlar ámeldegi bolǵan podstan- siyalarda ulıwma júklemege baylanıslı halda parallel isletiluvchi transformatorlar sanın olardıń hár birin paydalı jumıs koefficiyenti birge jaqın bolatuǵın etip tańlaw ekonomikalıq tárepten maqsetke muwapıq bolıp tabıladı. Reaktiv quwattıń aǵıwınan payda bolıwshı ısıraplardı oraw ushın aktiv quwat sarplanadı. Usınıń sebepinen podstansiyada parallel isleytuǵın transformatorlardıń ısırap boyınsha nátiyjeli sanın tańlawda reaktiv ısıraplar ekonomikalıq ekvivalent Ke ga kóbeytiw arqalı aktiv ısıraplarǵa keltiriledi. Bul koefficiyent 1 kvAR reaktiv quwattı islep shıǵarıw hám bólistiriw menen baylanıslı bolǵan aktiv quwat ısırapın kórsetedi.