O’zbekistan respublikasi’ joqari’ ha’m worta arnawli’ ka’siplik bilimlendiriw ministrligi

5.6-rasm. Ajratkich (bo‘lgich) qutbining tayanch-sterjenli izolatorlarini mexanik sinash sxemasi:
1 — tortuvchi qurilma; 2 — dinamometr; 3 — xomutlar.

5.7-rasm. 110—220 kV kuchlanishli elektr uskunalarida izolatsiyani nazorat qilish uchun shtanganing umumiy ko‘rinishi: a — umumiy ko‘rinish; b — o‘lchash golovkasi; 1—5 — bakelitli trubkalar;

6 — qo‘zg‘aluvchan elektrod;
7 — shkala; 8 — qo‘zg‘almas elektrod; 9, 11 — shuplar; 10 — koromislo.
9

boladı. Izolatorlar udayı tákirarlanatuǵın tártipte if- loslanishlardan tazalap turılıwı shárt. Qatar jaǵdaylarda bul ońlaw waqtında ámelge asıriladı. Jabıq TQda o'tirib qalǵan shań kernew astında arnawlı sabınlaǵısh hám shańso'rgich járdeminde ámelge asıriladı. Bul maqsette sabınlaǵısh hám shańso'rgichning uchi izolatsiya- lovchi shtangaga bekkemlenedi hám jumıs- latishdan aldın dıqqat menen shańdan tazalanadı.
Ashıq TQlarda geyde izolatorlarni kernew astında suwdiń uzlukli talshıǵı járdeminde nCBO tipidagi arnawlı uz- luklagich járdeminde juwıw qollanıladı.
Kernew 110 kv bolǵanda uzlukla- gich menen juwılıwshı izolatorlar arası - dagi ruxsat etilgen aralıq 3, 5 m den kem emes, 220 kv bolǵanda bolsa 5 m.
Tayansh izolatorlarini isletiwde elementlerdiń óz-ara hám armatura menen jelimlengen jayınıń jaǵdayına itibar qaratıladı. Cementli shovlarning sirtlari olardıń ishine ızǵarlıq kirmewi ushın ızǵarlıqqa shıdamlı qatlam menen jabıladı. Sebebi ızǵar- likning cement tutasmada muzlawı shını hám flaneslarda qo'- shimcha mexanik kernewlerdi keltirip shıǵaradı.
Ólshew transformatorları, baylanıs kondensatorları hám ventilli razryadniklarni isletiw
Tok transformatorları baslanǵısh chulg'amning nominal tokı 15000 A ge shekem (ekilemshi chulg'amniki 5 A hám 1 A) hám kernewi 750 kv ge shekem etip islep shiǵarıladı. Olar qısqa tutasıw jaǵdayında isleydi. Ekilemshi chulg'am ashılǵanda ózekte magnit aǵımı hám ashıq chulg'amda elektr jurgiziwshi kúshdıń keskin artpaqtası nátiyjesinde avarıya jaǵdayı júzege keledi. Bunda elektr jurgiziwshi kúshdıń ma`nisi bir neshe kilovoltga jetiwi múmkin. Magnit to'yin- ganda magnit ótkeriwshinde aktiv ısıraptıń artpaqtası nátiyjesinde ol keskin qızıp, chulg'amlarning izolatsiyasi kuyadi. Usınıń sebepinen tok trans- formatorlarining ekilemshi chulg'amlari rele, ásbaplar yamasa arnawlı qısqıshlar arqalı qısqa tutastirilgan bolıwı shárt.
Ólshew ásbapları hám relelaming shınjırlarında jumıs qawipsizligin támiyinlew ushın tok transformatorınıń hár bir ekilemshi chul- g'amining úshlerinen biri álbette jaylengen bolıwı shárt. Quramalı releli qorǵaw sxemalarında (mısalı, shinalarning júzimli differensial qorǵawında ) bunday jaylewdi tek bir noqatda ámelge asırıwǵa ruxsat etiledi.
Qorǵawlardıń relelarini támiyinleytuǵın tok transformatorları qısqa tutasıw tokı aqqanda tok boyınsha qateligi 10 % ten, kernew boyınsha bolsa 7 % ten aspaslik shártidan kelip shıǵıp tán- lanishi shárt. Qáteliktiń artpaqtası releli qorǵawdıń nadurıs jumıs- lashiga alıp keledi.
Kernew transformatorları joqarı kernewdi tómen standart baha 100 yamasa 100/ v3 v ga ózgertiw ushın xızmet etedi. Olar 500000/ v3 ke shekem bolǵan nominal kernewge tayarlanadı. Óndiriste wazıypasına baylanıslı halda hár túrlı sxemalar boyınsha ulanuvchi bir hám úsh fazalı kernew transformatorları bar. Chulg'amlarning qollaniluvchi ashıq úsh- múyeshka, juldızchaga yoyilgan úshmúyeshlikke jalǵanıw sxemaları jaqın bolǵan jaǵdayda isleydi.
Ekilemshi shınjırlarda ziyan - lanish júz bergen jaǵdaylarda olardı qısqa tutasıw toklarınan qorǵaw ushın saqlagichlar yamasa maksimal tok avtomatları ornatıladı. Saqlagichlarning ku- yishi yamasa avtomatlardıń islep ketiwi signallaytuǵın apparatlar járdeminde qadaǵalaw etiledi. Qáwip- sizlik maqsetlerinde ekilemshi chulg'amning bir uchi álbette jaylenedi.
Releli qorǵawdı támiyinlew ushın kernew transformatorları menen bir qatarda, kólemli kernew bo'lgichlari da qol- laniladi. Olar 500 hám NDE-750 kv kernewli elektr uzatıw liniyalarida tarqalǵan. NDE-500 tipidagi kernew bóliw- lagichning Principial sxeması 5. 10 -suwretde suwretlengen. Kernew kondensatorlar arasına olardıń sıyımlılıqlarına teris propor- sional túrde bólistiriledi:
Ol /U2=C2 /cv
Bul jerde C1 hám C2, U1 hám U2 — uyqas halda kondensatorlardıń si- g'imi hám olardaǵı kernewler.
Kondensatordıń sıyımlılıqı C2 sonday saylanadıki, odaǵı kernew 12—15 kv aralıǵinda bolsın. Kernewdiń standart ma`nisi 100 hám 100/v3 ke shekem, endigidengi tómenlewi ádetdegikuchlanish transformatorı járdeminde ámelge asıriladı. Reaktor Re júkleme asqanda sxemanıń elektr ózgesheliklerin jaqsılaydı.
ventil razryadniklar. Stansiya hám podstansiyalarning úskenelerin oǵada kernewlerden qorǵaw - lash ventil razryadniklar járdeminde ámelge asıriladı. Raz- ryadniklarning ceriyalari hám tip- lari tarmaqtıń nominal kúsh- lanishi, razryadnikning wazıypası hám qorǵawlanıwshı úskenediń túrine baylanıslı halda saylanadı. 3—10 kv kernewli aylanıp isleytuǵın mashinalardıń izo- latsiyasini qorǵaw ushın PBM hám PBBM ceriyasidagi razryadniklar qollanıladı. 3—10 kv kernewli TQlarda ornatil- gan úskenelerdiń izolatsiyasi RVP, 15—220 kv kernewli TQlar- dagilariniki bolsa PBMK ceriyasidagi razryadniklar járdeminde qorǵawlanadı.
Sınaqlar. Apparatlardıń elektr xarakteristikaları hám islew qábiletin jamanlastırıwshı sırtqı kórikte anıqlanbaǵan defektlari profilaktikalıq sınaqlar járdeminde anıqlanadı. Ólshew transformatorları, baylanıs kondensatorları hám ventil razryadniklarning sınaqı úsh jılda bir ret ótkeriledi.
Tok hám kernew ólshew transformatorların sınap kóriw kólemine tómendegiler kiredi:
• chulg'amlar izolatsiyalarining qarsılıqların 1000 yamasa 2500 v ga mólsherlengen megaommetr járdeminde ólshew. Bir- lamchi chulg'am izolatsiyasi qarsılıgınıń ma`nisi normalan- maydi; ekilemshi chulg'am izolatsiyasi qarsılıgınıń ma`nisi
1 MQ den kem bolmawi shárt;
• dielektrik ısıraplar múyeshiniń tangensin ólshew. Ólshew 35 kv hám odan joqarı kernew transformatorlarında MD-16 tipidagi ózgeriwshen tok ko'prigi járdeminde ámelge asıriladı ;
• birlamchi hám ekilemshi chulg'amlarning (olarǵa jalǵanǵan shınjırlar menen) izolatsiyalarini sanaat chastotasındaǵı asırılǵan kernewde sınap kóriw;
• transformator moyini sınap kóriw (35 kv hám odan joqarı kernew transformatorlarında ámelge asıriladı ).
Shinalar hám tok ótkeriwshilerdi isletiw
6—10 kv jabıq TQlarning yig'uvchi hám tutastiruvchi shina- lari tayansh izolatorlariga bekkemleniwshi bir yamasa bir neshe polosalardan tayarlanadı. Úlken júzimli (2000 A den joqarı ) apparatlar ushın shveller profil degi shinalar qollanıladı. Qattı shinalar uzınlıqlarınıń temperaturadan ózgerisleri kompensatorlar — egilgan mıs yamasa aluminiy lenta paketleri tárepinen qabıl etiledi. Ashıq TQlarda shinalar mayısqaq ótkeriwshi yamasa qattı qu- vurlardan tayarlanadı. Mayısqaq shinalar P-4, 5, P-6 tipidagi aspa izolatorlarning dizbeklerine, pataslanǵan atmosfera sharayatlarında bolsa, qaptal sırtı taraqqiy ettirilgen (mısalı, HC-2 tipi- dagi) izolatorlar dizbeklerine bekkemlenedi. Shinalarning kesim ústleri júzimdiń ekonomikalıq qısıqlıǵı boyınsha saylanadı hám júk- lamaning, átirap hawasınıń temperaturası 25°C bolǵan jaǵdayda shina- larning temperaturası 70°C den aspaytuǵın uzaq múddetke ruxsat etilgen tokı boyınsha tekseriledi. Shinalar qısqa tutasıw tokında termik hám elektrodinamik shıdamlılıqqa, 110 kv hám odan joqarı kernewlerde bolsa tojlanishga da tekseriledi. Mayısqaq shi- nalar elektrodinamik shıdamlılıqqa tekserilmeydi.
Isletiwdiń maqseti shinalar kontakt tutasmalarining sazlıǵı (baqlaw usılları joqarıda kórip ótilgen) hám izolatsiyaning jaǵdayın baqlawdan ibarat. Ishki hám sırtqı apparatlardıń ta- yanch hám bir elementli izolatorlari bahaları túrli nominal kúshla - nishli izolatorlar ushın tómende keltirilgen sanaat chastotasındaǵı oshi- rilgan kernewde tekseriledi. Sınaqlardıń dawam etiw waqti 1 minut.
Izolatorning nominal kernewi, kv 3 6 10 20 35 110
Izolatorni sınawshı kernew, kv 25 32 42 68 100 265
35 kv hám odan joqarı kernewli tayansh-sterjenli izolatorlar isletiwde, qaǵıydaǵa kóre, elektr sınaqlarǵa tartılmaydı.
Podstansiyalarda aspa izolatorlarning jaǵdayları ushqın aralıǵı ózgeriwshen bolǵan shtanga menen qadaǵalaw etiledi.
Elektr stansiyalarında generatorlardıń shıǵıwların blok transformatorları menen tutastırıw ashıq shinali kópirler yamasa ek- ranlangan komplekt tok ótkeriwshileri járdeminde ámelge asıriladı. Ashıq shinalar menen salıstırılǵanda tok ótkeriwshileri bir qatar isletiw degi artıqmashılıqlarǵa iye: tok ótkeriwshi bólimler hám izolatorlar shań hám atmosfera jawınlarınan qorǵawlan- gan; generator kernewinde fazalararo qısqa tutasuvning júz bolıw múmkinshiligi jónge salıw etilgen; xizmet kórsetiw qawipsizligi támiyinlengen. Bunnan tısqarı, shinalarda kepserlengen kontakt- larning qollanılıwı tok ótkeriwshi jumısınıń isenimliligin asıradı.
Qo'zg'almas qatlamdıń staninalaridan biri metall konstruksiya balkalarınan izolatsiyalanib, basqası jaylanganligi mu- nosabati menen isletiwde izolatsion tıǵınlardıń pútkilligi tekshi- riladi. Ońlawlarda tok ótkeriwshisiniń izolatsiyasi sanaat chas- totasidagi asırılǵan kernew menen sinaladi hám shinalarning boltli tutasmalarining ózgermeytuǵın júzimka qarsılıgı olshenedi.
Bólistiretuǵın apparatlar komplektini isletiw
Bólistiretuǵın apparatlar komplekti (TQK) dıń xarakterli ji- hatlari sonnan ibarat, yacheykalarning ólshemleri sheklen- ganligi sebepli olarda ornatılǵan úskenelerdi kórikten ótkeriw hám ońlaw qıyın. Bul sharayatlarda shkaflarni montaj qılıwdıń tuwrılıǵı, apparaturani sazlaw hám retlewdiń sapası, qabıl - tapsırıw sınaqlarınıń usılı hám kólemi úlken áhmiyetke iye boladı.
Kórsetilgen islerdiń dıqqat menen atqarılıwı kóp tárepten TQKning endigidengi isletiwdiń natiyjeliligin belgileydi.
Konstruktiv tárepten TQK shkafida pútkil boslıq metall tosıqlar menen joqarı kernew apparatları, yig'uv shinalari, releli qorǵaw, ólshewler hám basqarıwlar bólimlerine ajıratılǵan. Bul avarıya oshaqların lokallash hám xizmet kórsetiwdi qolaylaw - tirish maqsetinde ámelge asırılǵan.
Uzgichni ońlaw ushın telejka shkafdan tolıq jıljıtıp chiqa- riladi. Personalni kernew astında bolǵan tok ótkeriwshi bólim- larga kútpegende tiyip ketiwinen qorǵaw ushın TQKda blokı - rovka názerde tutılǵan. Statsionar tártipte jasalǵan TQKda tek tutasmalarning uzgichlari hám ajıratqıshları uzganidan keyin ochi- luvchi to'rli qapılar bloklanadı. Jıljıtıp shıǵarılıwshı TQKda bo'- limga jıljıtıp shıǵarılǵan telejkadagi qo'zg'almas ajıratıwshı kontaktlarning kirisiw jolin to'suvchi avtomatikalıq perdeler bar. Bunnan tısqarı, personalni qáte ámellerdi orınlawınan tiyuvchi operativ blokirovka da bar. Mısalı, telejkani sınap kóriw jaǵdayına jıljıtıp shıǵıwǵa blokirovka tek uzgich úzilgeninen keyin, telej- kani jumısshı jaǵdayına jıljıtıp shıǵarıwǵa bolsa uzgich hám jayleytuǵın pıshaqlar uzganidan keyin ruxsat beredi.
TQK shkaflarini isletiwde apparatlar hám qorǵaw tosıqların deplokirovkalashga, shkaflarning yechiluvchi detallarini sheshiw, bólimge onda kernew ámeldegi bolǵanda kiriwge tosqınlıq etiwshi perdelerdi kóteriw hám ashıwǵa ruxsat etilmeydi.