O’zbekistan respublikasi joqari ha’m orta arnawli bilimlendiriw ministrligi

O’ZBEKISTAN RESPUBLIKASI JOQARI HA’M ORTA ARNAWLI BILIMLENDIRIW MINISTRLIGI

A’jinyaz atindag’i

No’kis ma’mleketlik pedagogikaliq insituti

«ARNAWLI SIRTQI BO'LIM»

«Geografiya ha’m ekonomika bilim tiykarlari»

2B-kurs studenti

Eshanov Timurjanin'

«Geologiya» pa'ninen

O’zbetinshe jumis

Tema: "Jer formasi ha'm onin' o'lshemleri"

Joba:
1 Jer quyash sistemasindaģi planetalar.
2 Jer juzesinin en balent noqati.
3 Geoid tusinigi .

Qabillag’an: Seytniyazov Qoshqarbay Orinlag’an: Eshanov Timurjan

Jer Quyash sistemasındaǵı úshinshi planeta bolıp tabıladı. Ol venera hám Mars planetaları
aralıǵinda jaylasqan. Jerden Quyashǵa shekem bolǵan ortasha aralıq 149, 6
mln. km. Usı aralıq astronomık birlik retinde qabıl etilgen. Jerdiń orbita
boylap ortasha háreket tezligi sekundına 29, 8 km. ni quraydı. Jer
orbitasining uzınlıǵı 940 mln. km. Jer óz o'qi átirapında 23, 43 saatta bir martda
aylanıp shıǵadı.
Jer yadrodan, mantiyadan hám jer qabıqınan ibarat. Házirgi malumotlarga
qaray erning yadrosı metallı bóleklerdi bir-birine urılıwı hám jabısıp qalıwı (tiykarınan
temir bólekleriniń) nátiyjesinde payda bolǵan. Jer quramında kiyim-kenshek gazlardan tartıp
salmaqli metallargacha ushraydı. Biraq erning quramı ele tolıq hám hár tárepleme
úyrenilmagan. Yerni bes payızın shólkemlestirgen yoqori bólegigine jaqsı
úyrenilgen. Jer qabıqında tómendegi elementler tarqalǵan : O (47, 2%), SiO2 (27, 6%),
Al2 (8, 8%), Fe (5, 1%), Ca (3, 6%), Na (2, 64%), K (2, 6%), Mg (2, 1%), H (0, 15%),
qalǵan elementler 0, 21%-ni quraydı. Jerdiń ortasha qısıqlıǵı 5, 52 g/sm3. F. N. Krasovskiy malumotlari boyınsha Jerdiń ólshemleri tómendegishe:
Ekvatoryal radyos yamasa úlken yarım kósher - 6378, 245 km.
Polyar radyos yamasa kishi yarım kósher - 6356, 863 km.
Ortasha radyos - 6371, 110 km.
Polyar siqiqlik - 1:298 yamasa 21, 36 km.
Ekvatoryal siqiqlik - 1:30000 yamasa 213 m.
Meridyan uzınlıǵı - 40008, 550 km.
Ekvator uzınlıǵı - 40075, 696 km.
Jer jazasining maydanı - 510083000 km2
Jerdiń kólemi - 1, 083 x 1012 km3. Jer jazasining 71%-ni okeanlıq hám 29%-ni
qurǵaqlıq quraydı. Jer jazasida házirgi waqıtta tórtew okean ajratıladı : Tınısh,
Atlantikalıq, Xind hám Arqa Muz okeanları, keyingi payıtlarda Antarktida materigi
átirapında qubla okean da ajratilmoqda. qurǵaqlıq altı materik hám qitalardan
ibarat. Materiklar: Evrosiyo, Afrika, Arqa Amerika, Qubla Amerika,
Antarktida, Avstraliya. qitalar: Aziya, Amerika, Afrika, Antarktida, Evropa,
Avstraliya.
Jer jazasining eń bálent noqatı Jomolungma tog'i esaplanadı (8848 m).
Dúnya okeanınıń eń tómen noqatı Tınısh okeanı daǵı Maryana shókpesi bolıp,
onıń tereńligi 11022 m. qurǵaqlıqtaǵı eń tómen noqat Ólik teńizi júzesi
esaplanadı, ol okean júzesinen 405 m. tómende jaylasqan. qurǵaqlıqtıń ortasha
bálentligi 875 m. Dúnya okeanınıń ortasha tereńligi bolsa 3790 m.
Qurǵaqlıqtıń úlken bólegi arqa yarım sharda, Dúnya okeanınıń úlken
bólegi qubla yarım sharda jaylasqan. Hámme qitalar Antarktidadan tısqarı juft￾juft bolıp jaylasqan. Arqa hám qubla Amerika, Evropa-Afrika, Aziya￾Avstraliya. Hámme materiklar (Antarktidadan tısqarı ) qubla tárep torayib baradı
hám úshmúyeshlik formasına iye.
Jer jazasi keri (antipodal) dúzılıwǵa iye. Qubla qutbdagi
qurǵaqlıqqa arqa qutbdagi suwlıq tuwrı keledi, Qubla yarım shardaǵı
suwlıqqa arqa yarım shardaǵı qurǵaqlıq tuwrı keledi. Arqa yarım sharning
úlken bólegi qurǵaqlıqtan, batıs yarım sharning úlken bólegi bolsa suwlıqtan ibarat
Polyar radyos yamasa kishi yarım kósher - 6356, 863 km.
Ortasha radyos - 6371, 110 km.
Polyar siqiqlik - 1:298 yamasa 21, 36 km.
Ekvatoryal siqiqlik - 1:30000 yamasa 213 m.
Meridyan uzınlıǵı - 40008, 550 km.
Ekvator uzınlıǵı - 40075, 696 km.
Jer jazasining maydanı - 510083000 km2
Jerdiń kólemi - 1, 083 x 1012 km3. Jer jazasining 71%-ni okeanlıq hám 29%-ni
qurǵaqlıq quraydı. Jer jazasida házirgi waqıtta tórtew okean ajratıladı : Tınısh,
Atlantikalıq, Xind hám Arqa Muz okeanları, keyingi payıtlarda Antarktida materigi
átirapında qubla okean da ajratilmoqda. qurǵaqlıq altı materik hám qitalardan
ibarat. Materiklar: Evrosiyo, Afrika, Arqa Amerika, Qubla Amerika,
Antarktida, Avstraliya. qitalar: Aziya, Amerika, Afrika, Antarktida, Evropa,
Avstraliya.
Jer jazasining eń bálent noqatı Jomolungma tog'i esaplanadı (8848 m).
Dúnya okeanınıń eń tómen noqatı Tınısh okeanı daǵı Maryana shókpesi bolıp,
onıń tereńligi 11022 m. qurǵaqlıqtaǵı eń tómen noqat Ólik teńizi júzesi
esaplanadı, ol okean júzesinen 405 m. tómende jaylasqan. qurǵaqlıqtıń ortasha
bálentligi 875 m. Dúnya okeanınıń ortasha tereńligi bolsa 3790 m.
Qurǵaqlıqtıń úlken bólegi arqa yarım sharda, Dúnya okeanınıń úlken
bólegi qubla yarım sharda jaylasqan. Hámme qitalar Antarktidadan tısqarı juft￾juft bolıp jaylasqan. Arqa hám qubla Amerika, Evropa-Afrika, Aziya￾Avstraliya. Hámme materiklar (Antarktidadan tısqarı ) qubla tárep torayib baradı
hám úshmúyeshlik formasına iye.
Jer jazasi keri (antipodal) dúzılıwǵa iye. Qubla qutbdagi
qurǵaqlıqqa arqa qutbdagi suwlıq tuwrı keledi, Qubla yarım shardaǵı
suwlıqqa arqa yarım shardaǵı qurǵaqlıq tuwrı keledi. Arqa yarım sharning
úlken bólegi qurǵaqlıqtan, batıs yarım sharning úlken bólegi bolsa suwlıqtan ibarat
.- aytaqırda mısalı, ko'lning keri tárepinde jaylasqan kóp
qabatlı úylerdiń jer jazasi qabariq bolǵanlıǵı sebepli onıń tiykarınan
baslap emes, bálki málim bálent bóleginen yoqorisi kórinedi.
XvII asrga shekem ilimpazlar Yerni shar formasında dep oyda sawlelendiriwgen. Biraq
keyinirek Jerdiń polyusı qısılǵan hám ekvator átirapında qabarıq yaǵniy shar emes,
bálki Jerdiń ekvator tegisligidegi radyosi Jer o'qining yarımınan uzınlaw
bolǵan ellipsoid yamasa sferoid degen pikirler payda boldı. Jerdiń Ellipsoid
ekenligin tastıyıq etiwshi tiykarǵı dáliller tómendegiler:
a) ortasha keńliklerde tuwrılanǵan mayatnikli saat ekvatorǵa yamasa polyus
úlkelikine keltirilsa, ekvatorda orqada qaladı, polyusda aldın ketedi.
Mayatnikning bir terbelis dáwiri salmaqlıq kúshiniń tezleniwine baylanıslı
bolǵanınan, mayatnik shayqalıwınıń páseyiwi salmaqlıq kúshiniń
azayǵanın, mayatnik shayqalıwınıń tezleniwi bolsa salmaqlıq kúshiniń artqanini
kórsetedi. qutbdan ekvatorǵa barǵan sayın oraydan shaǵılısıw kúshi orta barıwın
esapqa alǵanda, mayatniklarning shayqalıwında gúzetilgen ózgerislerge sebep,
ekvatorda Jer jazasining hár qanday noqatı, qutbdagiga salıstırǵanda Jer orayından
uzaǵıraqta turadı (yaǵniy tartıw orayından);
b) Meridyanning 10
li oraylıq múyeshka tuwrı keletuǵın yoyi ekvatoryal
keńliklerdagiga salıstırǵanda yoqori geografiyalıq keńliklerde uzınlaw (ekvatorda 110, 6
km., 800 sh. k., 111, 7 km.), sebebi sferoidda doǵanıń egriligi ekvator qasındagiga
qaraǵanda polyus qasından kishilew.
Házirgi waqıtta Jerdiń formasın bir neshe varyantlari bar. Sebebi Yerni
forması bul qanday da mániste ulıwmalasqan túsinik bolıp tabıladı. Sol sebepli Yerni
formasın bir neshe shamaları bar: sfera, ellipsoid, úsh o'qli ellipsoid, geoid.
Sferoid - Jerdiń formasın ulıwma hám iri kórinisi. Bunda Jer bir
aylanıw oǵına hám ekvatoryal simmetrik tegislikke iye. Sferoid anıq kórsetilgen
simmetriya oǵına iye emes, onıń hámme oqları birdey bolıp tabıladı. Sol sebepli jer
formasın sferoid kórinisi Jerdiń haqıyqıy formasına uqsamaydı. Bul
Saykes emeslik geografiyalıq qabıqtıń jazamala dúzilisin úyrengende
regionlardıń anıq ańlatılıwında sawlelenedi.
Ellipsoid - tiykarǵı kósher anıq kórsetilgen, ekvatoryal simmetriya tegisligi
ámeldegi, meridional tegislikler de anıq kórsetilgen. Jerdiń bul kórinisi joqarı
geodeziyada koordinatalardı esaplawda, kartografikalıq ulgilerdi dúziwde
isletiledi. Ellipsoidning yarım oqları arasındaǵı parq 21 km. Úlken yarım kósher -
6378, 16 km., kishi yarım kósher - 6356, 77 km., ekstsentrisitet - 1/298, 25.
Úsh o'qli ellipsoid - Jerdiń ekvatoryal kesimi de ellips formasına iye
ekenligi anıqlanǵan. Bunda yarım oqlar ayırmashılıǵı bar yo'g'i 200 m. átirapında.
Ekstsentrisitet bolsa 1/30000. Jerdiń bul kórinisi geografiyalıq izertlewodlarda
ulıwma paydalanilmaydi.
Geoid - Yersimon forma degen manoni ańlatadı. Geoid - Dúnya okeanınıń
ortasha júzesine sáykes keletuǵın jaza júzesi bolıp, bul jazada salmaqlıq kúshi birdey
bahaǵa iye. Bul jazada denelerdiń óz-ózinen gorizontal jılısıwı múmkin emes,
yaǵniy usı jaza gorizontal jaǵdayda bolıp tabıladı.
Jerdiń forması hám úlkenligi zárúrli geografiyalıq áhmiyetke iye. Ol tómendegi
jaǵdaylarda kórinetuǵın boladı :
- Quyash nurları Jerdiń sharsimon jazasiga túrli orınlarda túrlishe múyesh
menen túsedi, usı túsiw múyeshleri polyusqa tárep azayıp baradı.
- Jer jazasining isitilish súwreti ekvatordan polyus tárep azayıp baradı. Bul
bolsa ıssılıq bólistiriwinde hám ıqlımlarda sawlelenedi. Yononlar áyyemginde yoqori hám tómen
geografiyalıq keńliklerdiń sharayatın bilmasdanoq tek ǵana sharning yoritilish
sharayatın tiykar etip Yerni ıqlımlarǵa ajıratıwǵan.
- Jerdiń sharsimonligi onıń aylanıwı menen birgelikte Quyash nurları
túsetuǵın orınlarda zonallikni formaanishiga sebep boladı ;
- Jerdiń shar formasında ekenligi onıń Quyash nurı menen kórsetilgen hám
yoritilmagan bólimlerge bóliniwine sebep boladı (keshe hám kunduz). Bul bolsa
Jerdiń ıssılıq normasına tasir kórsetedi;
- geodezik, kartografikalıq hám gravimetrik jumıslar ushın ellipsoidning anıq
ólshemlerin biliw zárúr;
- Jerdiń úlkenligin tiykarǵı geografiyalıq áhmiyeti sonda, Jer tartıw kúshi
sebepli óz átirapında atmosferanı ustap turadı.
Quyash sistemasında 9 planeta bar. Quyash átirapında aylanatuǵın hám
Quyashdan kiyatırǵan jaqtılıqnıń sawleleniwi menen kórinetuǵın sharsimon
suwıq aspan deneleri planetalar (planetalar) dep ataladı. Úlken planetalar átirapında
aylanatuǵın kishi planetalar joldaslar dep ataladı. Quyash sistemasındaǵı
planetalar hám olardıń joldasları haqqındaǵı malumotlar 1-kestede keltirilgen.
Planetalar Quyash átirapında aylanıp, háreket etkeninde (joldas bolsa planeta
átirapında aylanıp háreket etkeninde) payda bolatuǵın tuyıq iymek sızıq orbita dep
ataladı. Planetalardıń Quyashqa bawırlas kelipgi hám odan eń uzaqqa
ketken degi aralıqlar ayırmasınıń sol aralıqlar jıyındısına qatnası
ekstsentrisitet dep ataladı (1). Ekstsentrisitet orbita formasınıń sheńberden qanshellilik
parıq etiwin kórsetiwshi muǵdar bolıp tabıladı. Jer orbitasi tegisligine tuwrı keliwshi
tegislik Ekliptika dep ataladı. Hár qanday jismning planeta (yamasa yolduz) dıń
tartıw kúshin engib, odan pútkilley ketib qalıwı ushın zárúr bolǵan tezlik
shaǵılısıw tezligi dep ataladı.
Quyash sistemasındaǵı planetalar eki gruppaǵa bólinedi:
a) Jer toparı daǵı planetalar (Merkuriy, venera, Jer, Mars);
b) úlken planetalar (Yopiter, Saturn, Uran, Neptun, Pluton).
Merkuriy. Quyashqa bawırlas hám eń kishi planeta. Merkuriyning
salmaǵı Yernikidan 20 ese kem. Ol Quyashqa jaqınlıǵı sebepli Quyash
tárepinen kúshli tartıladı. Merkuriy Quyash átirapında 88 Jer sutkası dawamında bir
ret aylanıp shıǵadı, biraq óz o'qi átirapında júdá aste aylanadı. Sol sebepli
onıń bir tárepi uzaq waqıt Quyash tárepinen kúshli qızdırılsa, bir tárepi uzaq
waqıt dawamında kúshli suwıydı. Sol sebepli yoritilib turǵan bóleginde temperatura -
4200 C, qorongi tárepinde bolsa - 2400 C, aqıbette sutkalıq xaroratlar ayırmashılıǵı kútá úlken
Bolǵanı ushın kúshli unıraw procesi júz beredi. Merkuriy massasınıń hám
salmaqlıq kúshiniń kamligi sebepli onıń ishki bóleginen shıǵıp atırǵan gazlar demde
keńislikke ushıp ketedi. Merkuriy atmosferasında azot, iyis gazı, atomar vodorod, argon
hám neon bar ekenligi aniklangan.
venera. Úlkenligi, salmaǵı hám qısıqlıǵı tárepinen Jerge jaqın turadı. venera
da gazlardı ustap tura alatuǵın muǵdarda salmaqlıq kúshine hám basımı 27 atm.
bolǵan tıǵız atmosfera menen oralǵan.
venera atmosferası tiykarınan iyis gazınan ibarat (93-97%), kislorod júdá kem
(0, 1%), azot bolsa 2% átirapında. venera atmosferasınıń eń yoqori bólimleri atomar
vodoroddan ibarat. venera atmosferası -4000 S ge shekem qızıp ketedi, sebebi ol
Quyashqa jaqın.
Jer. Quyash sistemasındaǵı úshinshi planeta esaplanadı. Bul jerde biz
Jerdiń joldasi bolǵan Oyni xarakteristikaın keltiremiz.
Ay. Jerge bawırlas iri aspan denesi. Jer átirapında ekliptik orbita
boylap aylanadı. Dyametri 3476 km, salmaǵı Jer salmaǵınan 81, 5 ret kem.
Ay jazasida temperatura kúndiz -1200 C, keshesi - 4000 C. Aynıń orayına qaray
temperatura artıp baradı. Aynıń ishki dúzilisi tómendegi bólimlerden ibarat : yadro,
mantiya (1000 -1100 km), ay qabıqı (55-56 km). Ay yadrosı temperaturası 15000 C
bolǵan erigen elementlardan shólkemlesken. Aynıń jası 4, 6 mlrd.jıl. Ayda
marganets, kremniy, kaltsiy, titan, temir, bazalt, atız shpati bar.
Ay ǵárezsiz aspan denesi bolıp tabıladı. Ayda atmosfera joq ekenligi sebepli onıń jazasi
Jerden jaqsı kórinedi. Aynıń úyrenilish tariyxı eki dáwir bólinedi: júzimosmik
hám kosmik. Júzimosmik dáwirde Ay teleskoplar járdeminde úyrenilgen. Galiley
birinshi bolıp Ay jazasida kraterlarlar hám teńizler bar ekenin anıqlaǵan. Kosmik
dáwir XX ásirdiń 60 -jıllarından baslandı. Bul dáwirde Ay tabyatini úyreniwdiń
tiykarǵı nátiyjeleri tómendegilerden ibarat :
- Ay maydanında 1969 jıldan baslap insan tárepinen izertlewod jumısları alıp
barila baslaǵan. 1969 jılı Amerikalıq keńislikti baǵındırıwshılar Ayǵa qo'nib izertlewod alıp
barıwdı ;
- Aydaǵı taw jınısları magmatik jol menen payda bolǵan. Olardıń jası 4, 6 -
3, 16 mlrd.jıl ;
- Quyash sisteması payda bolǵandan berli Ay ǵárezsiz aspan denesi retinde
iskerlik kórsetip kelayotlanligi anıqlandi;
- Aydaǵı kraterlarning kóbisiniń kelip shıǵıwı kosmik faktorlar menen
baylanıslı ;
- Ay jazasida eki qıylı relef formaları ushraydı : materik oblastlari hám
teńizler. Materik bóleginde tawlar, tegislikler tarqalǵan. Teńizler meteoritlarning
Ay jazasiga túsiwi nátiyjesinde payda bolǵan oyıqlar bolıp tabıladı.
Mars. Kóp ayrıqshalıqlarǵa kóre Jerge jaqın. Turmıs belgileri bar ekenligi
anıqlanǵan. Óz o'qi átirapında 24 saat 37 minutda aylanadı. Bunday háreket Mars
jazasini sutka dawamında jılıw hám suwıw waqıtların almasınıwı ushın qolay
sharayat tuwdıradı. Marsning bir jılı 687 sutkaǵa teń. qishda ortasha regionda
qar hám qırawdıń aq daqları kórinedi. Suw Marsning ishki qabıqlarınan shıǵıwı
múmkin. Ekvatoryal regionda temperatura kúndiz 1200 C, keshesi -1450 C-ni tashkil
etedi.polyar úlkelikte polyar kún hám polyar tún gúzetiledi. Balshıq jerde kóp
jıllıq tońlıq erler tarqalǵan.
Mars atmosferası júdá siyrek, ol jaǵdayda iyis gazı hám azot keń tarqalǵan, kislorod
muǵdarı kem (0, 3%), suw puwi bolsa 0, 05% ni quraydı. Marsda da Jerge
uqsap ıssılıq regionları ámeldegi, mawsimler almasınıp turadı. Marsning 2
joldasi bar, olardıń atı : Fobos hám Deymos.
Úlken planetalar Yopiter, Saturn, Uran, Neptun Jer toparı daǵı
planetalardan keskin parıq etedi. Olar úlken bolıwına qaramastan qısıqlıǵı kem,
tiykarınan kiyim-kenshek elementlerden ibarat, 70-80%-ni vodorod quraydı. Quyashdan