Ozbekistan respublikasi joqari ham orta arnawli bilimlendiriw ministirligi

OZBEKISTAN RESPUBLIKASI JOQARI HAM ORTA ARNAWLI BILIMLENDIRIW MINISTIRLIGI

_________________________________________ Filali _______________________________fakulteti

________________________________kafedrasi

________________________________qanigeliginin’

“__”kurs studenti_________________________nin’

“____________________________________”

Paninen

REFERAT

TEMA_____________________________________

ORINLAGAN: __________________

Qabillag’an __________________

Tema:Menejmentlik xizmetin payda etiw

JOBA

I.Kirisiw:Menedjmentlik

II.Tiykargi bolim:

1. 
   Menedjmenttiń tariyxıy sharayatları
   
2. 
   Menedjerlik xizmetin payda etiw
   
3. 
   Xizmet etikasi
   

III.Juwmaqlaw: Menejmentlerdin’ waziypasi

Basqarıw mashqalasın sheshiwge birinshi bolıp qádimgi egipetliler kirisken. Bunnan 6 mıń jıl aldın olar adamlardıń iskerligin belgili bir maqsetke baǵdarlaǵan halda shólkemlestiriw, onı jobalastırıw hám nátiyjesin qadaǵalawdıń zárúrligin tán alǵan.

Antik dáwirde de basqarıwǵa belgili tárizde úles qosılǵan. Biraz keyinirek Greciyada miynet operaciyaların orınlaw hám olardıń bir tegis islewin támiyinlew usılları menen shuǵıllanǵan. Platon qánigelesiw principin qáliplestirlgen. Eramızdan aldıńǵı 325 jılda Iskandar Zulqarnayn birinshi ret áskeriy háreketlerdi basqarıw orayı sıpatında shtabtı shólkemlestirgen.

Qádimdegi shólkemler belgili bir dúziliske iye bolǵan, onda basqarıwshılar dárejelerge ajıratılǵan. Qulshılıq dáwirinde de basqarıw elementleri bar bolǵan, biraq miynetke májbúrlewdiń tiykarǵı quralları sıpatında tuwrıdan-tuwrı májbúrlew hám jaza menen qorqıtıw usılları ústinlik etken. XVIII ásirdiń ekinshi yarımında Batıs Evropanıń bir qatar ellerinde payda bolǵan sawda kapitalizmi pútkilley basqa tiykarǵa yaǵnıy pul kapitalına iye bolǵan. Basqarıw ámeliyatı qádimgi waqıtlardan XX ásirge shekemgi dáwirde de rawajlanǵan bolsa da hesh kim onı sistemalı basqarıw haqqında oylap kórmegen.

Adamlardı tiykarınan shólkemlerdi qanday basqarıw emes, al bálkim qanday etip kóp pul tabıw, siyasıy hákimiyattı iyelew qızıqtırǵan.

XIX ásirdiń basında inglis izertlewshisi R. Ouen óziniń kóp waqtın shólkem maqsetlerine basqa adamlar járdeminde erisiw mashqalalarına baǵıshlaǵan.

Ol jumısshılarǵa jaqsı úy-jay bergen, olardıń miynet sharayatların jaqsılaǵan, olardıń miynetleriniń nátiyjelerin bahalaw sistemasın islep shıqqan hám kópshilik tólemler jolı menen jaqsı jumıstı xoshametlegen. Biraq, soǵan qaramay, sol dáwirdiń isbilermenleri R. Ouenniń reformalarında salamat pikirdi derlik kórmegen, sebebi olarda basqarıwǵa qızıǵıwshılıq bolmaǵan. Usı qatnas penen tek XIX-XX ásirler aralıǵında menedjment insanıylıq bilimler pán sıpatında biyǵárez tarawǵa aylanǵan.

Amerikalı Jozef Varton 1881 jılda birinshi ret kolledjlerde oqıtıw ushın menedjment kursın islep shıqqan. Amerikalı injiner F.Teylor 1911 jılda óziniń «Ilimiy menedjment principleri» kitabın baspadan shıǵarǵan, ol ulıwma qızıǵıwdı keltirip shıǵarǵan hám onda birinshi ret basqarıw ilimi hám izertlewdiń ǵárezsiz tarawı dep tán alınǵan. Bul miynetler jámlengen tájiriybeni ilimiy tárepten ulıwmalastırıw hám ilimiy basqarıw tiykarların qáliplestiriwge háreket islengen birinshi jumıslar bolǵan. Olar massalıq óndiris hám ǵalaba túrde satıw, úlken sıyımlılıqtaǵı bazarlar hám qúdiretli korporaciya hám akcionerlik jámiyet formasındaǵı iri kólemli shólkemlerdi ózine tán ózgeshelikleri menen keńirek qamırap alıp atırǵan sanaat rawajlanıwınıń mútájligine juwap bolǵan. Júdá iri shólkemler óndiris hám miynetti nátiyjeli shólkemlestiriw, barlıq bólim hám xızmetler, menedjer hám olardıń wazıypaların orınlawshılardı ilimiy tiykarlanǵan principler, ólshem hám standartlarǵa muwapıq anıq hám óz ara baylanısqan halda islewge keskin túrde zárúrlikti sezgen. Angliyadaǵı sanaat revolyuciyası basqarıwǵa qızıǵıwshılıqtı oyatıwshı dáslepki tiykarǵı kúsh bolǵan. Biraq basqarıw shólkemniń rawajlanıwı hám tabıslı háreket etiwine úlken úles qosıwı haqqındaǵı ideya birinshi ret zamanagóy basqarıwdıń watanı bolǵan Amerikada payda bolǵan.

XX ásirdiń baslarında, tez rawajlanıw dáwirinde, Qurama Shtatlar ámelde insan óziniń kelip shıǵıwı, milleti menen baylanıslı qıyınshılıqlardı jeńip ótip, baslamalar hám óziniń jeke múmkinshiliklerin erkin túrde kórsete alıw múmkin bolǵan birden bir mámleket bolǵan. Millionlap evropalılar Amerikaǵa kóship ótken hám sonıń ushın ol jerde júdá úlken miynet kúshi bazarın qurǵan.

Qurama Shtatlar ózleriniń payda bolǵanınan baslap aq barlıq qálewshiler ushın bilim alıw ideyasın joqarı túrde qollap-quwatlaǵan, bul biznes hám basqarıwda hár qıylı rollerdi atqarıwǵa qábileti bar adamlardıń sanınıń artıwına járdem bergen. Transkontinental temir jollar Amerikanı dún`ya júzindegi eń iri birden bir bazarǵa aylandırǵan. Usı waqıtta ámelde biznesti mámleket tárepinen tártipke salıw imkaniyatı bolmaǵan, sonıń ushın jetiskenlikke erisken isbilermenler monopolist(jeke hákim)lerge aylanǵan. Nátiyjede iri tarawalar hám kárxanalar shólkemlestirilgen, olardı basqarıw ushın bir fomaǵa keltirilgen usıllar talap etilgen.

Menedjmenttiń payda bolıwı tómendegi tiykarǵı sharayatlar menen baylanıslı:

- mashinalı óndiristiń rawajlanıwı, basqarıwshıǵa talaplardıń ósiwi, múlktiń iyesi hám isbilermendi basqarıw tájriybesiniń ósip baratırǵan qıyınshılıqlardı saplastırıw ushın ázziligi;

- bazar sub`ektleriniń úlken muǵdarınıń payda bolıwı, onıń kóleminiń ósiwi hám bazardıń baylanıslarınıń kúsheyiwi;

- basqarıwǵa kásiplik qatnastıń zárúrligin tiykarlap beriwshi básekiniń ósiwi hám bazar ekonomikasınıń turaqlılıǵı;

- iri korporaciyalardıń payda bolıwı hám soǵan muwapıq tek xızmetkerlerdiń arnawlı apparatta orınlawı múmkin bolǵan basqarıw jumıslarınıń kóleminiń artıwı;

- múlktiń akcionerler ortasında jámleniwi nátiyjesinde akcionerlik kapitalın basqarıwda jańa wazıypalardıń payda bolıwı;

- isbilermenlerdiń sanaat revolyuciyası dáwirinde jaratılǵan texnikanıń artıqmashılıqlarınan paydalanıwǵa háreket etiwleri;

- dóretiwshilik, qızıǵıwshań adamlar toparınıń jumıstı nátiyjeli orınlaw usılların dóretiwdi qálewi.

Menedjerdiń jumısın jobalastırıw hám shólkemlestiriwde arnawlı qurallardan paydalanıladı. Waqıt kúndeligi–jumıstı basqarıwda onı belgilengen saatlar boyınsha orınlanıwın jobalastırıw, ulıwmalıq maqsettiń bir bólegi retinde kúndelik wazıypalardı belgilew hám olardan eń áhmiyetlilerin ajıratıp alıwǵa imkaniyat beriwshi qural bolıp esaplanadı.

Kúndelikli arnawlı papka–buǵan paydalanıwshınıń tilegi boyınsha arnawlı betler, grafikler, kesteler hám finanslıq esabatlar salıp qoyılıwı múmkin. Betlerde, jıllıq rejeler (uzaq múddetli rejeler hápteler boyınsha kirgizilgen bóleklerge ajıratılǵan setka) hám barlıq jumıslar yarım saatlıq anıqlıq penen bólistirilgen kúnlik rejeler orın aladı. Solay etip, kúndelikli baǵdarlamanıń hár bir punktin keńirek wazıypalar menen salıstırıw múmkin.

Waqıttıń kúndeligi, jeke jumısshı kartotekasınan ibarat bolıp, oǵan ayrıqsha betler tigilgen hám ol óziniń ıqshamlıǵı menen qolaylı. Ol bir waqıtıń ózinde stol kalendarı, jeke kúndelik, bloknot, rejelestiriw hám qadaǵalaw quralı, mánzillerdiń dizimi, maǵlıwmatnama hám ideyalardıń kartotekası boladı.

Waqıttıń kúndeligi jáne de hár kúni paydalanılatuǵın barlıq kúnlik rejeler, xızmet dápteri hám kerekli maǵlıwmatlar jazılǵan betlerden ibarat boladı. Waqıttıń kúndeligi - jeke maqsetlerge erisiwde waqıttan nátiyjeli paydalanıw ushın qosımsha qural. Onıń járdeminde barlıq qısqa hám uzaq múddetli wazıypalar haqqında, barlıq reje hám joybarlar haqqında tolıq maǵlıwmatqa iye bolıw múmkin.

Waqıttıń kúndeligi tómendegi strukturaǵa iye. Kalendar` bóliminde aylıq, háptelik hám kúnlik rejeler ushın hár túrli jumısshı dáptersheler jaylasadı. Kúnlik rejege ayrıqsha áhmiyet beriledi: bir kúnge bir bet. Bul jerde jáne de tiyisli aylar hám hápteler boyınsha dodalawlar ushın betler boladı, olar múddetlerdi basqa waqıtqa kóshiriwdi ańsatlastıradı.

Tazadan «qosılıwshı» kúndelik betlerinde háptelik hám aylıq betlerden basqa barlıq múddetler kórsetiliwi kerek. Olarǵa tiyisli betlerden sáneler, tólemler, dem alısqa shıǵıw kúnleri, tuwılǵan kúnler, sonıń ishinde qol astında islewshilerdiki de jazıp qoyıladı. Solay etip, kúndelik turaqlı túrde toltırılǵanda hesh nárse joytılmaydı hám esten shıqpaydı.

Xızmet hám jeke jumıslar bóliminde (tiyisli betler hám jumısshı dápterlerde) tómendegi informaciyalardı jazıw hám bárhama ózi menen alıp júriw múmkin:

* yarmarkalardıń ótkeriliw múddeti;

* kitaplardıń dizimi;

* poezd hám samolyotlardıń háreketleniw kestesi;

* tuwılǵan kúnlerdiń dizimi;

* jobalastırıw ushın universal blankalar;

* ideyalardı jazıw betleri h.t.b.

Mánziller hám telefonlar bóliminde tez-tez paydalanıwǵa tuwrı keletuǵın telefon nomerleri hám mánziller jazıladı.

Jáne de ulıwma bólimi bolıp, oǵan, pochta markaları, fotosúwretler, chek dáptersheleri hám pullardı jaylastırıw múmkin. Waqıttıń kúndeliginen paydalanǵan túrde hár bir kúndi (hápte, ay) tabıslı jobalastırıw, óziniń jumısın shólkemlestiriw múmkin. Onı qollanıw arqalı jumıstıń sapası joqarılaydı, hár kúni bir saatqa jaqın jumıs waqtı únemlenedi.

Taymer sistemasına iye kúndelik, ol óz ishine jıl, ay, hápteni biriktiriwshi sımlı sheńberli bukletlerden ibarat boladı. Bunnan tısqarı hár bir kún yarım saat aralıǵı menen belgilep qoyıladı. Bul sistema menedjerge tómendegilerge imkan beredi:

* turmıslıq rejeler hám uzaq dáwirdegi (jıl) rejelerdi oylap kóriw hám sistemalastırıw, olardı basqıshpa-basqısh (aylar, hápteler h.t.b. boyınsha) orınlanıwın jobalastırıw;

*basqa jumıslarǵa alań bolmastan, qabıl etilgen rejelerge anıq boysınıw. Usı maqset ushın maǵlıwmatlardıń ıqsham bazasınan ibarat bolǵan jeke «Folifaks»ten de paydalanıw múmkin. «Folifaks» tómendegi bólimlerdi óz ishine aladı:

*jeke maǵlıwmatlar (schet, mashina, qamsızlandırıw h t.b. dıń nomerleri);

* kúndelik;

*jıllıq reje (bir pútin kalendar` jılına);

* bloknot;

* informaciyalar;

* jeke finanslar;

* adresler kitabı;

* vizitkalar, hújjetler hám pullar ushın plastikli shıjlan.

Solay etip «folifaks» menedjer turmısınıń barlıq tárepin qamtıp aladı hám oǵan mashqalalardı sheshiwde járdem beredi. Sonıń menen birge «folifaks» ózinde úlken qáwipti saqlaydı – eger de menedjer onı joytıp qoysa, onda barlıq informaciyalar da joq boladı.

Dún`ya júzinde tán alınǵan menedjerdiń waqtın rejelestiriw hám basqarıwdıń bir qansha anıq sistemaları bar. Olardıń biri - Evropada 1-reytingke iye «Taym Menedjer» sisteması bolıp esaplanadı. Ol birinshi mártebe Time Manager International kompaniyası tárepinen islep shıǵılǵan, bul kompaniya menedjment hám jeke rawajlanıw tarawında Evropada jetekshi bolıp, 1975- jılı Daniyada shólkemlestirilgen.

Taym Menedjerde barlıq nárse, mazmunı hám forması boyınsha maydashúydesine shekem puqta oylanıp shıǵılǵan. Bunnan tısqarı ónimlerdiń kópligi sebepli Taym Menedjerdi hár qanday jeke sorawlarǵa sáykeslestiriw múmkin. Máselen, Taym Menedjerdiń úsh bazalıq variantları: standartlı, arnawlı hám «basshı» bar. Olarǵa tiyisli blankalar kompleksin ózgertip hám toltırıp Taym Menedjerdiń bunday bazalıq variantların qálegen iskerliktiń belgilengen túrine paydalanıw múmkin. Máselen, sawda dáldalshısı, sekretar, joybar baslıǵı, ilimiy xızmetker, joqarı zveno basqarıwshısı h t.b.

Taym Menedjerdiń hár qanday bazalıq variantınıń kompleksi bes tiykarǵı elementlerden quralǵan:

* dóńgelekli qısqıshlarǵa iye papkalar;

* blankalardıń standart kompleksine iye qutılar;

* Taym Menedjerden paydalanıw boyınsha «Jeke nátiyjelik gilti» kórsetpe;

* kompaniya ónimleriniń katalogı;

* qosımsha blankalardıń úlgileri.

Dóngelek mexanizmge iye papkalardıń túri, Taym Menedjerdiń variantları boyınsha ajıraladı. Qalǵan elementler onıń barlıq variantlarında birdey.

Dóńgelekli mexanizmge iye papkada tómendegiler boladı:

* alfavitli telefon dáptershesi hám 18 ayǵa mólsherlengen kalendarlı bloknot, chek dáptershesi, bloknot hám kishkentay qálem ushın orın bar;

* avtomat qálem;

*Taym Menedjerdiń standart kompleksine kiretuǵın hár bir blankanıń bir-birewden úlgisi. Taym Menedjer sisteması tómendegilerge imkan beredi:

*jumısta joqarı kórsetkishlerge erisiw;

* tiykarǵı wazıypalardı anıqlaw;

* jaǵdaydı tuwrı bahalaw;

* áhmiyetli jumıslardı esten shıǵarmaw;

* waqıttan ónimli paydalanıw;

* basqa insanlar menen tabıslı birge islesiw;

* óziniń dóretiwshilik potenciyalın asırıw;

* wazıypalardı tuwrı bólistiriw;

* ózgerislerge iyiliwsheń hám tınısh qatnasıqta bolıw.

Kórip shıǵılǵan sistemalardan basqa, jobalastırıw ushın járdemshi qurallar da bar: magnitli taxtaylar, modulli taxtaylar, jabısqaq taxtaylar hám basqalar. Bunday járdemshi qurallardan paydalanıwdıń diapazonı júdá keń. Olardan esabat statistikası, óndirislik rejeler, jumıs grafiklerin dúziw hám júrgiziw, óndiristiń nátiyjeliligin qadaǵalaw hám túrli rejelerdi dúziwde paydalanıw múmkin. Olarda satıp alıw hám jetkerip beriwlerdi dizimge alıw múmkin. Olardıń járdeminde kárxananıń shólkemlestiriwshilik strukturasın jetilistiriw, óndirislik imaratlardıń joybarların sızıw múmkin. Biraq bul taxtaylardan xızmetkerler haqıyqatında da járdemshi qural sıpatında paydalanıwları hám olar xızmetkerlerge jumısta járdem beriwi úlken áhmiyetke iye.

Bunnan basqa, jumıstı nátiyjeli orınlaw hám jumıs waqtınan ónimli paydalanıwǵa járdem beretuǵın kóplegen texnikalıq járdemshi qurallarda bar. Olardan basshı hám onıń jaqın járdemshileri paydalanadı. Olar menedjerge ózine júkletilgen wazıypalardı óz waqtında orınlaw ushın kerek boladı.

Atap aytqanda bular, jeke komp`yuterler. Keyingi waqıtları barlıq kárxanalarda zamanagóy informaciyalıq kommunikaciyalıq texnologiyalar payda boldı. Hár bir xızmetker olardı tez arada ózlestirip alıwı múmkin. Barlıq kerekli materiallar, dáliyller, sanlı maǵlıwmatlar, málimlemeler olardıń járdeminde tikkeley paydalanıw ushın operativ túrde tayarlanıwı múmkin. Kárxana zamanagóy informaciyalıq kommunikaciyalıq texnologiyalardıń járdeminde tayar maǵlıwmatlarǵa iye bolıwı hám kárxananıń barlıq materialların tayarlaw múmkinshiligine iye.

Bunda arnawlı komp`yuter baǵdarlamalarınan paydalanıw maqsetke muwapıq boladı. Máselen, Lotus Organizer (Lotus organayzer) massalıq jeke informaciya sistemalarınıń birinen esaplanıp, menedjerdiń waqıt kúndeligi yamasa organayzer menen birgelikte, jumısın jeńillestiredi. Ol tómendegi bólimlerden ibarat.

Calendar (Kalendar`) yamasa kúndelikli waqıttı hámde hár qıylı ilajlardı jobalastırıwǵa arnalǵan. Bólim barlıq rejelestirilip atırǵan hádiyseler haqqındaǵı informaciyalardı toplaw, jaqında bolatuǵın hádiyseler haqqında xabar beriw, hár qıylı informaciyalardı, máselen, shıǵınlar hám arnawlı xızmetker haqqında belgilengen ilajlar menen baylanıstırıw, tákirarlanatuǵın processler, máselen kúndelikli májilislerdi belgilew, bos waqıtlardı tabıwǵa imkan beredi.

Adress (Adresler) ápiwayı mánzil dáptershesiniń wazıypasın orınlaydı. Bul bólim mánziller, telefonlar, shańaraq haqqında maǵlıwmat hám qatnasta bolatuǵın adamlar haqqındaǵı basqa da informaciyalardı jazıw, jazıwlardı familiyaları hám kompaniyalar boyınsha toparlarǵa ajıratıw múmkinshiligin beredi.

To do (Jumıslar) jumıslardı jobalastırıw ushın arnalǵan. Bul bólim názerde tutılǵan jumıslar haqqındaǵı informaciyalardı toplaw, wazıypalardı sáneler hám áhmiyetliligi boyınsha toparlarǵa ajıratıw, rejelestirilip atırǵan wazıypalar haqqında xabar beriw, qaysı jumıstıń orınlanǵanlıǵı hám qaysısı orınlanbay qalǵanı, múmkin bolǵanınsha onı qashan orınlaw kerekligin qadaǵalawǵa múmkinshilik beredi.

Anniversary (Áhmiyetli sáneler) den hár jılı eske túsiriw kerek bolatuǵın áhmiyetli sáneler (tuwılǵan kúnler, firmalardıń payda bolıwı h.t.b.) dıń dizimin tayarlawda paydalanadı. Bul bólimge áhmiyetli sánelerge iye maǵlıwmatlardı kirgiziw, jazıwlardı jıllar, aylardı, zodiak (juldızlı kalendear`) belgileri boyınsha toparlarǵa ajıratıw hám úyrenip shıǵıw, sáneniń jaqınlasıp kiyatırǵanlıǵı haqqında eslewge múmkinshilik beredi.

Calls (Telefon qońırawları) telefon qońırawların jobalastırıw hám avtomatlastırıwǵa arnalǵan. Bul bólim telefon dáptershesine, rejelestirilgen telefon qońırawları haqqındaǵı informaciyalardı kirgiziw, zárúrli qońırawlar haqqında esletiw, kelgen qońırawlardı (sonıń ishinde sáwbetlesiw waqtın) dizimge alıw, abonent modem járdeminde qońıraw etiwge múmkinshilik beredi.

Notepad (Bloknot) ápiwayı qaǵaz bloknotınıń wazıypasın orınlaydı. Bul bólimniń járdeminde, avtomat túrde bloknotta atamaları qáliplestirilgen baplardı dúziw, tekstke basqa baǵdarlarda tayarlanǵan ob`ektlerdi, sonıń ishinde grafikalıq sızılmalardı kirgiziwge múmkinshilik beredi.

Planner (Rejelestiriwshi) uzaq dawam etetuǵın processlerdi jobalastırıwǵa arnalǵan, olar bir kún yamasa kóbirek waqıttı iyeleydi, máselen xızmet saparları hám kanikullar.

Lotus Organizer sisteması da bólimniń ishindegi hám basqa da bólimlerdegi hár túrli elementler (hádiyseler, mánziller, jumıslar) ortasındaǵı baylanıslardı ornatıw hám sonıń menen birge elementler ortasındaǵı hár túrli qatnasıqlardı ornatıwǵa múmkinshilik beredi. Jumıslar, telefon qońırawları, áhmiyetli sánelerdi kúndelikten, kórip biliwge boladı.

Sistema hár qıylı informaciyalardı – bloknottan tańlap alınǵan elementlerdi arnawlı kategoriyalar: joybarlar, ideyalar, xızmet saparları h.t.b. dıń járdeminde birlestiriwge múmkinshilik beredi. Máselen, bloknottaǵı arnawlı joybarǵa tiyisli bolǵan elementlerdi toparlarǵa ajıratıw múmkin. Kategoriyalardıń járdeminde hár qıylı bólimlerge tiyisli bolǵan elementlerdiń toparın basqarıw múmkin, máselen, elementlerdiń tek ǵana tańlap alınǵan toparların kórip shıǵıw hám olar menen islesiw múmkin boladı. Óziniń kategoriyaların dúziw múmkinshiligide bar.

Bul baǵdarlamanıń bay imkaniyatları hám parasat penen túsiniletuǵın interfeysi jumıslardı shólkemlestiriwdi biraz ańsatlastırıw hám menedjer miynetiniń nátiyjeligin joqarılatıwǵa múmkinshilik beredi. Tómendegiler menedjerdiń qosımsha járdemshi quralları bolıp esaplanadı: komp`yuter, elektron kal`kulyatorlar, teleks, kserokopiya úskenesi, qadaǵalaw tablosı ham basqalar.

Menedjer ushın isbilermenlik etiketin biliw hám oǵan boysınıw belgili sociallıq ortalıqta payda bolatugın etika qaǵıydaların iyelewi úlken áhmiyetke iye. Etikette insannıń minez qulkın tártipke salıwdıń formlarınan biri esaplanadı. Biraq etikettiń qaǵıydaları júdá rásmiy xarakterde boladı hám adamnıń aldına olardı erkin tańlaw imkanın bermeydi. Olardı biliw hám olarǵa boysınıw zárúr. Etiket termini kóbirek ulıwma insanıylık ádep ikramlılıq talaplardı sáwlelediredi, biraq bunda adamlardıń jası, xızmeti, jınısındaǵı parıqlardı tártipke saladı, onda sharayat aldınnan kelisip alınadı hám anıq hárekettiń tayar modelleri usınıladı.

Etikettiń ózgesheligi onıń dialoglı formasında ámelge asıratuǵınlıǵında, yaǵnıy etiket barlıq bir-birleri menen qatnas etip soylesip atırǵan adamlar onıń qaǵıydasın biliwleri hám «bir tilde sóylesiwdi» kózde tutadı. Mısalı, eger adamlar ushırasqanda bir-birleri menen álbette salamlasıwǵa ádetlenbegen bolsa, siziń bergen salamıńızǵa basqasha kóz qarasta juwap qaytarıwı múmkin. Biraq mádeniyatlasqan ortalıqta etiket qaǵıydaların ulıwmalıq biliw kózde tutıladı hám sonıń ushın olarǵa boysınıw zárúr. Insannıń ulıwmalıq mádeniyatı quramlıq bólimlerden turadı, sonlıqtan onıń tárbiyasınıń ishki kórinisinende ibarat.

Isbilermen adamnıń kiyimi onıń jámiyette tutqan ornı, denesi, jası hám onıń qay jerge baratırǵanlıǵın esapqa alıwı kerek.

Qánigelerdiń pikirinshe, isbilermen er adam keminde úsh kostyumǵa iye bolıwı kerek: jumısshı, isbilermenlik hám keshki. Bunıń ústine galstuk barlıq jaǵdaylardada kiyimniń áhmiyetli predmeti boladı.

Jumısshı kiyim – dáslep ápiwayı kostyum (shalbar hám pidjak) hámde shalbar hám teriden tigilgen pidjak, jaqsı tigilgen kurtka bolıwı múmkin, biraq barlıq sanap ótilgen jaǵdaylarda da shártli ráwishte kóylek hám galstuk boladı.

Er adamnıń isbilermenlik kostyumı – hár qanday reńdegi shalbar hám pidjak, tiyisli ráwishte tańlap alınǵan kóylek hám galstuk. Isbilermen adamnıń keshki kostyumı moda menen belgilenedi. Tiykarǵısı er adamnıń kóshede, bayramda hám keshki kiyimi álbette bir qıylı reńdegi shalbar hám pidjaktan bolıwı kerek, buǵan shártli túrde - aq kóylek.

Isbilermen hayal adamnıń kiyiminde jetekshi reńdegi eki–úsh predmet bolıwı kerek. Eger sizde qara yubka hám kostyum bolsa, onda qara tufli hám qara sumka menen shıǵıw kerek.

Hayal adamnıń universal kiyimi yubka, bluzka hámde hayallar kóylegi hám kostyum. Keshki kiyimi kóylek, kóylek-kostyum. Biraq hayal adamdı shash túrmegi, keyin tufli, sumka hám zergerlik buyımları bezeydi.

Hámme ushın ulıwmalıq qaǵıyda bul: «kiyimine qarap kútip aladı», «aqılına qarap shıǵarıp saladı».

Sóylew mádeniyatı – adamnıń oqımıslılıǵı, tárbiyalılıǵı hám ulıwma mádeniyatınıń kórsetkishleriniń biri sanaladı. Firmanıń tabıslı iskerlik júrgiziwi, onıń imidji belgili dárejede onıń basshıları hám xızmetkerleri qansha durıs tilde sóylesiwlerine, olar jazıw, sızıwdı, bir biri menen xat alısıwdı qansha dárejede sawatlı hám ádebiy tilde alıp barıwlarına baylanıslı.

Insannıń sóylew mádeniyatınıń ulıwmalıq belgileri bar: tańlanǵan sóylew tekstiniń yamasa bayanatınıń durıslıǵı; tildiń baylıǵı (ózine tánligi); qısqalıǵı; ráwshan hám anıqlıǵı; tezligi.

Bizge belgili, qısqa hám ápiwayı gápler qulaqta ańsat qabıl etiledi, biraq qısqartılgan sózlerdiń kópligi bayanattıń qopal shıǵıwına alıp keledi, ol óziniń bir tegisligin, mánisin hám ritmikalıq pútinligin joǵaltadı. Uzın gáp onıń anıq logikanıń hám intonaciyalardıń bolıwı bayanachıǵa pikirleriniń óz ara baylanısın hám háreketin kórsetiwi, sezimli keskinlikti arttırıw yamasa tómenletiw, bayanattıń tıńlawshılarǵa túsinikliligin seziwge járdem beredi.

Sózlerdi durıs qollanıw – sóylew mádeniyatınıń belgili elementleriniń biri sanaladı. Sóz tek ol óziniń másinisine sáykes halda qollanılǵanda hám basqa sózler menen biriktirilgende esitiwshilerge tásir etedi. Kópshilik jaǵdaylarda sóylew mádeniyatı hám til sezimi durıs qarar qabıl etiwdi aytıp turadı, biraq izertlewler bul sózdi qollanıwdaǵı basqasha mániste beriwi yaǵnıy bir qatar tipik qáteliklerdi keltirip shıǵaradı. Esitiwshilerdiń tiykarǵı itibarı aytılǵanlardıń mánisin uǵıp alıwǵa jámlenedi, birak bunda sóylewshiniń nuqsansız soylewleri arqalı erisiledi. Ol sóziniń ádettegi formasın buzsa, pátti natuwrı qoysa, auditoriya darhál basqasha esitiliwdi yadında saqlaytuǵın etalon menen ıxtıyarsız salıstırıw menen juwap qaytaradı. Bayanat qısqa hám tusinikli bolıwı kerek. Qısqalıq «sózler ushın tar, pikirler ushın keń bolıwı» sıyaqlı aytıp biliwi, pikrilerdi anıq, qısqa, túsinerli hám sonıń menen bir waqıtta jaqsılap bayanlaw qábiletin bildiredi. Sóylew sheberligin iyelewde óziniń háreketine, qıymıldısına, mimikasına itibar qaratıwı kerek. Sóylew sheberliginde qıymıldı hám mimikalarǵa isendiriw usılı sıpatında qaraymız, biraq negizinde «qollar menen sóylewge» múmkin emes. Menedjerdiń qol astında islewshileri, sherikleri menen jumıs qatnasıqları úlken áhmiytke iye. Buǵan dáslep insannıń baspaldaqtaǵı, kóshedegi, mekemedegi háreket, yaǵnıy onıń imidjin jaratatuǵınlardıń barlıǵı kiredi. Sonıń ushın basshı jámiyettegi minez-qulıq qaǵıydaların biliwi zárúr.

Qanday basqıshta baslıq qol astında islewshilerdiń jumıs ornına kirmesin, sol xananıń xojeyini jası hám jınısına biyǵárez qolın sozadı. Tek sırttan kirip kiyatırǵan adamǵa stoldıń artınan qol sozıw múmkin emes. Siz keliwshiniń aldına áste aqırınlıq penen jaqınlasıp, qol sozıp sálemlesip, otırıwdı usınsańız boladı.

Jámáátlik orınlarda islewshilerge qolın sozıw shárt emes. Basın iyzewdiń ózi jetkilikli.

Qol astında islewshiler menen mekemeden sırtta doslasıw kerek. Jumısta bunday qatnasıqlar tek zıyan keltiredi. Jumısqa óz ara qatnasıqlar hám húrmet hámmege teń, biraq talapshańlıq bolıwı kerek, Sebebi sonday sharayatlar boladı, basshı hár qanday tapsırmanıń orınlanıwın talap etiwi múmkin.

Hár qanday basshıǵa onıń qol astında islewshilerden azannan baslap «isley almayman, qálemeymen, kerek emes, múmkin emes» degen sózler unamaydı, Yaponiya hám AQSh mámleketleriniń kárxana hám shólkemleriniń baslıqları arasında eger xızmetkerge jumıs kúniniń baslanıwında unamsız keypiyat berilse, onıń pútkil jumıs kúni keri belgi astında ótedi.

Májilisler hám keńeslerde qatnasıwshılar yaki hámme menen saat kórsetkishi boyınsha qol berip sálemlesiw yamasa ápiwayı basın iyzew kerek.

Insanlardıń abıroy itibarın húrmet etiw kerek. Hár qanday kritika ádalatlı, tiykarlanǵan hám durıs bolıwı lazım. Rásmiy túrde shın júrekten qutlıqlaw hár qanday jámáátte joqarı bahalanadı. Bazıda aylıq is haqıdan, basshınıń kelip, islewshiler aldında xızmetkerge minnetdarshılıq bildiriwi joqarı turadı.

Isbilermenlik etiketiniń itibarlı tárepiniń biri waqıt hám wádelerde anıqlıq boladı. Etikalıq kóz qarastan óz waqtında kelmew, intizamsızlıq – sheriklik hám basqa adamnıń waqtı hám máplerine húrmecizlik yamasa mensinbewshilik bolıp tabıladı.

Ushırasıwlardı ótkiziw hám onı basqarıw metodı úlken áhmiyetke iye. Hár bir ushırasıw ózine tán jańa tema jańa sharayat hám jańa qatnasıwshılardan ibarat boladı. Biraq ushırasıwlar jumıs iskerliginiń túrlerine qarap ózine tán ózgesheliklerine iye bolıwına qaramastan olardaǵı tómendegidey ulıwmalıq sıpatlamalar bar boladı: ushırasıw processi, onıń shólkemlestiriliwi, jıynalıstı alıp barıw ushın isbilermenlik dún`yasında qabıl etilgen barlıq shártlerge boysınıw, qatnasıwshılardıń óz ara qatnasıqları.

Ushırasıwlardıń áhmiyetli basqıshlarınan biri oǵan tayarlıq bolıp esaplanadı. Usı basqıshta ushırasıwdıń nátiyjeli bolıwına tiykar salınadı.

Tayarlıq jumısı eki tiykarǵı baǵdardı óz ishine aladı: shólkemlesken máselelerdiń sheshiliwi hám ushırasıwdıń tiykarǵı processin islep shıǵıw.

Shólkemlesken máselelerine tómendegiler kiredi: sheriklerdi qabıl etiw baǵdarlamasın dúziw; qatnasıwshılar toparı(delegaciyası)ın qáliplestiriw; ushırasıwdıń ornın hám waqtın belgilew; hár bir májilistiń kún tártibin dúziw; mápke iye shólkemler menen olarǵa tiysli máselelerdi kelisip alıw hám t.b.

Ushırasıwdıń tiykarǵı processine tayarlıq kóriwinde mashqalalar hám qatnasıwshılardı olardıń usı máseleden alatuǵın mápi analizlenedi, jıynalıslarǵa ulıwma qatnas qáliplestiriledi, olarda jeke kóz qaras hám nátiyjeleriniń itimallı variantları belgilenedi.

Kózde tutılmaǵan jaǵdaylardı suwıqqanlıq penen tártipke salıw ushın jıynalıslarda mápdar táreplerge tiyisli bolǵan barlıq máseleler kórip shıǵılıwınıń rejesin dúziw zárúr.

Sáwbetlesiwge jaqsılap tayarlanıw lazım. Sheriktiń sawallarına tek juwap qaytarıp qoymastan kózde tutılǵan ilajdıń barlıq tiykarǵı táreplerin, texnikalıq detalların tolıq biliw menen túsindirip beriw zárúr. Eń jaqsısı ushırasıwǵa sherikles penen túsinise alıw ushın onıń tilinde tayarlanǵan buklet, prospekt yamasa maǵlıwmatnamalı materiallar menen barıw zárúr.

Ayırıqsha itibardı kelesi pitimniń yuridikalıq tárepleri – qospa kárxanalar hám eksport-import pitimleri haqqındaǵı nızamlar hám aymaqlıq hákimiyatlardıń qararlarına sáykes keliwshi nızamshılıq hújjetlerin úyreniwge qaratıw kerek. Sırt ellik sherikleslerimizdi biz ápiwayı názerge ilmegen nárseler qızıqtıradı, mısalı, qospa kárxana qurılıp atırǵan rayondaǵı joldıń jaǵdayı hám sapası.

Sáwbetelesiwler tabıslı alıp barılıwı ushın birinshi ushırasıw aldınnan sherikles firma haqqındaǵı barlıq itimallı informaciyalardı jıynaw zárúr.

Óz ara isenimge erisiwde shaxstıń jeke qásiyetleri júdá áhmiyetli rol` oynaǵanlıǵı sebepli, sherikles firmanıń basshısı haqqında sóylesiwler alıp barıw kerek bolatuǵın shaxslar haqqında bilip alıw paydalı boladı. Eger firma wákili menen sáwbetlesiwde siz onıń firmasınıń jumıslarınan xabardarlıǵıńızdı kórsete alsańız, bul sózsiz, jaqsı kóz qaras qaldıradı. Sáwbetlesiw temasınıń ózgesheliklerin aldınnan úyreniw sherikleske jánede nátiyjelirek tásir kórsetedi.

Sherikles penen ushırasıwǵa tayarlıq kórgende, óziniń taktikalıq jolın belgilep alıw zárúr. Bunıń ushın belgili taktikalıq jollardı ózlestiriw paydalı, olardı sáwbetlesiwdi ótkeriw barısında qollanıw múmkin.

Ushırasıwlardı ótkiziwde hár bir mámlekettiń ózine tán ózgesheliklerin, mentalitetin, úrip-ádetlerin esapqa alǵan halda ótkeriw lazım.

Juwmaqlap sonı aytıw kerek, isbilermenlerimiz qay jerde bolmasın, olar bárqulla óz mámleketiniń múnásip wákili bolıwları kerek. Ol sherikleriniń úrip – ádetlerine itibarlı bolıwı kerek. Sheriklesler menen shıdamlılıq, húrmetti kórsetiwi, itibar hám ádep-ikramlılıqtı saqlaw, óz ara paydalı nátiyjelerge erisiwdiń shın kewilden qálewin ámelge asırıwǵa járdem beredi.

ADEBIYATLAR

1. Azlarova M.M., Xo`djamuratova G.Y. «Menejment va marketing asoslari» (O`quv qo`llanma) - Т.: TDIU, 2012 у. -258 b.

2. Ансофф И. Стратегический менеджмент / Питер 2009