O`zbekistan Respublikası Joqari ha’m orta arnawli ta`limi ministirligi

1.2. Atom yadrosı ha`m elementar bo`leksheler fizikasının` payda bolıw da`wiri

Elementar bo’leksheler fizikası h’azirgi waqıtta o’zinin’ rawajlanıwının’ en’ joqarg’ı da’rejesine jetken dawir. Da’slep elementar bo’lekshe degen ne? Sonı qarastırayıq. Bunnan 00 jıl burın a’yemgi grek ilimpazlarının pikirlewinshe dun`yanı tiykarın en’ elementar to’rt na’rse qurag’an hawa, jer, suw, ot. Bular bir-biri menen aralasıp ha’r qıylı zatlardı payda etken. Mine usılardı elementar na’rse dep atag’an. Adamzat jamiyetinin’ rawajlanıwı menen zatlardın’ molekulalardan turatug’ınlıg’ı ma’lim boldı. Sol molekulalar zatlardın’ qasiyetin tusindiretug’ın boldı. Keyin ala atom tusinigi payda boldı. Demek molekulalardı atomlar quraytug’ınlıg’ı ma’lim boldı. Bulardın barlıgı dun`yanı materiyalistlik ko’z-qarastan tusindiriw bolıp esaplandı.

XIX a’sirdin’ aqırında kelip atomlardan da mayda bo’lekshelerdin’ bar ekenligi, ma’selen 1895-jılı elektronnın’ bar ekenligi ashıldı. Ko’plegen rentgen ha’m nurlarına iye zatlardın’ bar ekenligi anıqlandı ha’m bul propessler atomlıq propessler dep tusindirildi. -jılı atom yadrosının’ bar ekenligi ashıldı. Sonnan keyin qa’legen atom orayında on’ zaryadlang’an yadro ha’m onın’ do’geregin elektronlar qorshaytug’ın bir sistema turinde tusindirildi. -jılı protonnın’ bar ekenligi ashıldı, demek yadrolardın’ quramında on’ zaryadlang’an proton bo’lekshesi bar degen soz. -jılı yadronın’ quramında neytronnın’ bar ekenligi ashıldı. Mine usılardın’ barlıg’ı elementar bo’leksheler dep ataldı. Biraq olardın’ ta’biyatın tusiniw juda’ an’sat emes. Yadronın’ quramındag’ı proton menen neytronnın’ ashılıwı zatlardın’ ta’bitın uyreniwde juda’ ulken rol` oynaydı. Yadrolıq protsesste nurlanıw ha’m elektronnın’ shıg’ıwı ( -protsess) pozitronnın’ ha’m basqada awır bo’lekshelerinin’ shıg’ıwı yadronın’ ta’biyatının’ juda’ quramalı ekenligin ko’rsetedi. Ma’selen proton ıdırawı protsessinde neytrong’a, pozitrong’’a ha’m neytrinog’a ıdıraydı. Bul ıdıraw protsessinde proton yamasa neytron joqarıdag’ı ıdırag’an bo’lekshelerden turadı degen juwmaqqa keliwge bolmaydı. Ol payda bolg’an bo’leksheler ıdırawı mo’mentinde g’ana payda boladı. Sonın’ ushın ha’zirgi elementar bo’leksheler fizikasının’ kushli rawajlang’an dawirinde de bo’lekshelerdin’ elementar ekenligine tolıq da`lillew joq. Ha`zirgi elementar bo’lekshelerdin’ sanı 00 den asıp ketti. Bul elementar bo`lekshelerdin` rawajlanıw da`wirin ekige bo`liwge boladı.

 --jılg`a deyin (-elementar bo`lekshe belgili edi foton. Elektron, pozitron, proton, neytron, neytrino ha`m antineytrino).

 --jıldan ha`zirgi kunge shekemgi da`wir.

-jılı -mezon ashıldı. Keyin ala bir qansha mezonlar giporonlar, rezonanslı bo`leksheler, antiproton, neytron ha`m antiyadrolar ashıldı.

Usı bólimdi qarasaq proton, neytron, mezon, neytrino, elektron, pazitron sózleri qaraqalpaq tiline birden kirip kelgen. Biz olaedı col turinde qabıl etemis.