O‘zbekisòon respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi o. T. Husanov konstitutsiyaviy huquq

—  O‘zbekiston Oliy sudining muayyan ishda qo‘llanilishi
lozim bo‘lgan normativ-hududiy hujjatlarning Konstitutsiyaga
muvofiqligi to‘g‘risida sudlar tashabbusi bilan kiritilgan murojaatini
ko‘rib chiqish;
— Konstitutsiyaviy sudlov ishlarini yuritish amaliyotini umum-
lashtirish natijalari yuzasidan har yili Oliy Majlis palatalariga va
Prezidentga mamlakatdagi konstitutsiyaviy qonuniylikning holati
to‘g‘risida axborot taqdim qilish.
— Konstitutsiya va qonunlar bilan berilgan vakolati doirasida
boshqa ishlarni ko‘rib chiqish;
Konstitutsiyaviy sudning hujjatlari rasmiy e’lon qilingan
kundan e’tiboran kuchga kiradi, uning qabul qilgan hujjati qat’iy
bo‘lib, uning ustidan shikoyat qilish mumkin emas. Konstitutsiya-
viy sud Respublika miqyosida markaziy muassasa sifatida faoliyat
yuritadi. Uning umumiy sudlarga o‘xshab joylarda tuzilmalari yo‘q.
Konstitutsiyaviy sudni tashkil etish va faoliyat tartibi maxsus
qonun bilan tartibga solinadi.
23.3. Odil sudlovni amalga oshiruvchi umumiy sudlar tizimi,
tashkil qilish tartibi, vazifasi
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 110-moddasiga
asosan, «O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi — fuqarolik, jinoiy
va ma’muriy sudlov ishlarini yuritish  sohasida sud hokimiyatining
iqtisodiy oliy organi hisoblanadi».
Oliy sud quyi sudlarning sudlov faoliyati ustidan nazorat
olib borishi Konstitutsiyaning 110-moddasida belgilangan.

232
Oliy sud tomonidan qabul qilingan hujjatlar qat’iy va mam-
lakatning barcha hududida bajarilishi majburiydir.
Oliy sudning tarkibi O‘zbekison  Prezidenti tomonidan taqdim
qilinib, Senat tomonidan saylanadi.
Viloyatlar va Toshkent shahar sudlari raislari va rais o‘rinbo-
sarlari, O‘zbekiston Respublikasi harbiy sudi raisini lavozimga
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti, Respublika sudyalar Oliy
Kengashining taqdimiga binoan tayinlaydi.
Qolgan sudyalar O‘zbekiston Prezidenti bilan kelishilgan
holda, Respublika sudyalar Oliy Kengashi tomonidan lavozimga
tayinlanadi va lavozimdan ozod qilinadi.
O‘zbekistonda sud-huquq sohasida olib borilayotgan islohotlar
sudyalarni jazolovchi organdan fuqarolarni manfaatlarini himoya
qiluvchi organ darajasiga olib chiqishga qaratilmoqda.
Sud faoliyati qoida ustuvorligini, ijtimoiy adolatga, fuqarolar
tinchligi, manfaatlarini, mamlakat xavfsizligini ta’minlashga
qaratilib, o‘ziga tegishli vazifalarni bajarishda majburlovchi choralari-
dan, jazolash metodlaridan foydalanadi.
23.4. Sudyalar mustaqilligi, daxlsizligi,
sud qarorlarining majburiyligi
Konstitutsiyaning 112-moddasi sud hokimiyatining, sudlar-
ning mustaqilligini, daxlsizligini belgilovchi qoidalardan iborat. Bular
odil sudlovning, sud yuritishning asosiy Konstitutsiyaviy prinsiðlari
hisoblanadi. Sud hokimiyatining ta’sirchan bo‘lishi, eng avvalo,
sudning, sudyaning mustaqilligiga bog‘liq.
Sudyalar mustaqildir. Sudlar har qanday siyosiy partiyalardan
xoli hisoblanadi. Ular hech bir organga yoki mansabdor shaxsga
bo‘ysunmaydi. Sudyalar faqat qonunga bo‘ysunadi. Odil sudlovni
amalga oshirish jarayonida sudlarning ishiga biron-bir tarzda
aralashishga yo‘l qo‘yilmaydi. Agar shunday holatlar bo‘ladigan
bo‘lsa, u holda aybdorlar javobgarlikka tortiladi.
O‘zbekiston Respublikasining Jinoyat kodeksi 236-moddasida
sud ishlarini hal etishga aralashish, ya’ni ishni har tomonlama,
to‘la va xolisona o‘rganishga to‘sqinlik qilish maqsadida sudyaga turli
shaklda, qonunga xilof ravishda ta’sir o‘tkazish uchun uch yilgacha
axloq tuzatish ishlari yoki uch yilgacha ozodlikdan mahrum qilish
bilan, shunday harakat mansabdor shaxs tomonidan sodir etilsa,
olti oygacha qamoq yoki muayyan huquqdan mahrum etib, uch

233
yildan besh yilgacha ozodlikdan mahrum etish bilan jazolanishi
belgilab qo‘yilgan.
Sudyalar mustaqilligini ta’minlash, ishni xolisona ko‘rishga
imkon yaratish, ularni chetdan bo‘ladigan ortiqcha xurujlardan,
ta’sirlardan saqlashning yana bir vositasi sudyalar daxlsizligining
Konstitutsiya va qonunlarda belgilanishidir.
«Konstitutsiyaviy sud to‘g‘risida»gi Qonunning 16-moddasida
Konstitutsiyaviy sud sudyasining daxlsizligi belgilanib, unga
asosan, Konstitutsiyaviy sud sudyasi tegishli organlarning roziligisiz
javobgarlikka tortilishi mumkin emas. Bundan tashqari, sudyalarni
majburiy keltirish, ushlab turish, tintuv qilish mumkin emas.
Ularga nisbatan jinoiy ish faqat respublika Bosh prokurori
tomonidan qo‘zg‘atiladi.
«Sudlar to‘g‘risida»gi Qonunning 70-moddasi ham sudyalar
daxlsizligiga tegishli bo‘lib, uning qoidalari sud daxlsizligi turar
joyga, xizmat binosiga, foydalanadigan transportga, aloqa
vositalariga, xat-xabarlarga, unga tegishli ashyo va hujjatlarga taal-
luqli ekanligini qayd qilgan. Shu modda qoidasiga asosan,
sudyalarning xavfsizligini ta’minlash maqsadida, ularga Oliy sud,
Oliy xo‘jalik sudi raislari va Adliya vaziri tomonidan belgilangan
ro‘yxat bo‘yicha o‘q otish qurollari berilishi mumkin. Zarur holda
sudya va uning oilasi uchun qurolli soqchilar ajratiladi.
Sudyalarga nisbatan jinoiy ish faqat O‘zbekiston Respublikasi
Bosh prokurori tomonidan qo‘zg‘atiladi. Sudyalar tegishli Oliy
sud yoki Oliy xo‘jalik sudi plenumining roziligi bilan jinoiy
javobgarlikka tortiladi. Òegishli malaka hay’atining roziligisiz
ma’muriy javobgarlikka ham tortilmaydi.
Sudyaning turar joyiga, xizmat xonasiga, transportiga kirish, ko‘z-
dan kechirish, tintuv o‘tkazish, ashyolarni olish, telefonda so‘zla-
shuvlarini eshitish, shaxsiy tintuv qilish, uning hujjatlari va ashyo-
larini ko‘zdan kechirish, olib qo‘yish Qoraqalpog‘iston Respublikasi,
viloyat va Òoshkent shahar prokurorining ruxsati yoki sudining
qarori bilan amalga oshiriladi.
Sudyalik vazifasidan vakolat muddati tugagunga qadar, faqat
qonunda ko‘rsatilgan asoslar bo‘lgandagina ozod etilishi mumkin.
Konstitutsiyaning 114-moddasida «Sud hokimiyati chiqargan
hujjatlar barcha davlat organlari, jamoat birlashmalari, korxonalar,
muassasalar, tashkilotlar, mansabdor shaxslar va fuqarolar uchun
majburiydir», deyilgan. Bu sud hujjatlariga kuchli maqom beril-
ganligini ko‘rsatadi.

234
O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 232-moddasida
sud qarorini bajarmaganlik uchun javobgarlik belgilangan. Unga
asosan, sud hujjatlarini qasddan bajarmaganlik yoki bajarishga
to‘sqinlik qilganlik uchun jinoiy javobgarlik belgilangan. Shunday
xil jinoyat sodir etilsa, eng kam ish haqining ellik baravarigacha
miqdorda jarima yoki besh yilgacha muayyan huquqdan mahrum
qilish, yoxud uch yilgacha axloq tuzatish ishlari, yoki uch yilgacha
ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanadi.
23.6. Sud ishlarida ishtirok etuvchi fuqarolarning
huquqlarini ta’minlash
Sud ishlarida ishtirok etuvchi fuqarolarning huquqlari har
jihatdan ta’minlanadi. Buning uchun Konstitutsiya va qonunlarda
yetarli qoidalar mavjud. Buni sud yuritishda amal qiladigan prinsið-
lar ham ko‘zda tutadi.
Fuqarolar huquqini ta’minlashda muhim vosita — bu ishlar-
ning oshkora ko‘rilishi.
Konstitutsiyaning 115-moddasida, fuqarolar huquqini ta’min-
lovchi vositalardan biri sifatida, sud ishlari yuritilgan til masalasi
hal qilingan. Unga ko‘ra, «O‘zbekiston Respublikasida sud ishlarini
yuritish o‘zbek tilida, qoraqalpoq tilida yoki muayyan joydagi
ko‘pchilik aholi so‘zlashadigan tilda olib boriladi.
Sud ishlari olib borilayotgan tilni bilmaydigan sudda qatna-
shuvchi shaxslarning tarjimon orqali ish materiallari bilan to‘la
tanishish va sud ishlarida ishtirok etish huquqi hamda sudda ona
tilida so‘zlash huquqi ta’minlanadi».
Sudda o‘z ona tilida, yaxshi biladigan tilda ishtirok etish, hujjat-
lar bilan sinchiklab tanishish va o‘z fikrini aniq bayon qilish
imkonini berib, fuqarolar bu orqali o‘z huquqlarini, manfaatini
to‘la himoya qilish imkoniyatiga ega bo‘ladi.
Sud ishlarida prokurorning ishtiroki sudlarda ishlar qonun
asosida ko‘rilishini, bu esa fuqaro manfaatiga mos bo‘lishini ta’min-
lovchi shartlardan biridir.
Sud ishlarida ayblanuvchi sifatida ishtirok etuvchilarning hu-
quqlari alohida himoya qilinadi. Konstitutsiyaning 116-moddasida
«Ayblanuvchi himoyalanish huquqi bilan ta’minlanadi.
Òergov va sud ishini yuritishning har qanday bosqichida ma-
lakali yuridik yordam olish huquqi kafolatlanadi. Fuqarolarga,

235
korxona, muassasa va tashkilotlarga yuridik yordam berish uchun
advokatura faoliyat ko‘rsatadi.
Advokaturani tashkil etish va uning ish tartibi qonun bilan
belgilanadi», deb mustahkamlangan.
Sudlarda ish ko‘rish u qanday yo‘nalishda (jinoyat, fuqarolik
va ma’muriy) bo‘lishidan qat’i nazar, ayblanuvchi, javobgar huquq-
larini advokatlar tomonidan malakali himoya qilish imkoniyati
yaratiladi.
Sud-huquq islohotida, sudlar mustaqilligini, sudlovda adolat
g‘oyalarining amal qilishini ta’minlash, sudlarni jazo organlaridan
inson huquqlarini himoya qiluvchi organga aylantirish maqsad
qilib qo‘yilgan ekan, sud jarayonlarida advokatlarning rolini
oshirishga, ularni ayblovchi bilan bir maqomga tenglashtirishga
alohida e’tibor berilmoqda.
«Biz advokatura tizimini kuchaytirish va uning chinakam mus-
taqilligini ta’minlash, ularning vakolatlari va maqomini prokuratura
maqomiga tenglashtirish uchun qonunchilik sohasida ham, amaliy
ishlar sohasida ham ko‘pgina chora-tadbirlar ko‘rmoqdamiz»
1
.
Advokaturaning maqomini demokratik xorijiy mamlakatlar
tajribasi singari yuqori maqomga ko‘tarish bilan fuqarolar huquqini
sudda to‘la ta’minlash mumkin. Ana shu maqsadda katta ko‘lamli
ishlar amalga oshirilmoqda.
Sud-huquq sohasidagi islohotlar jamiyat hayotini ishloh
qilishning ajralmas qismi bo‘lib qolmoqda.
2017—2021-yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlanti-
rishning beshta ustuvir yo‘nalishlari bo‘yicha Harakatlar strategiya-
sining ikkinchi bo‘limi «Qonun ustuvorligini ta’minlash va sud-
huquq tizimini yanada isloh qilishning ustuvir yo‘nalishlari» deb
nomlangan. Unga asosan sudni mavqeyini, ijtimoiy ta’minotini,
sudlarning moddiy-texnik ba’zasini mustahkamlash; sudyalarga
turli tazyiq o‘tkazishga yo‘l qo‘ymaslik choralarini ko‘rish; sud
mustaqilligini, sudya tomonlarni tengligini ta’minlash; tergov
ustidan nazoratni kuchaytirish; sudlarni yanada ixtisoslashtirish;
sud faoliyatiga zamonaviy axborot-texnologiyalarini joriy etish
ko‘zda tutilgan.
1
  I.A. Karimov.  O‘zbekiston XXI asrga intilmoqda. Ò., «O‘zbekiston», 1999,
29-bet.

236
Hujjatda ma’muriy, jinoyat, fuqarolik va xo‘jalik qonunchili-
gini takomillashtirishga, jinoyatchilik va huquqbuzarlikka qarshi
kurashish, ularni oldini olish tizimini takomillashtirishga, sud-
huquq tizimida qonuniylikni mustahkamlashga alohida e’tibor
qaratilishi belgilandi.
1. O‘zbekistonda sud hokimiyatining tizimi qanday?
2. Konstitutsiyaviy sudni tashkil etish tartibi qanday?
3. Konstitutsiyaviy sudning vazifasi nimalardan iborat?
4. Odil sudlovni amalga oshiruvchi sudlar tizimi qanday?
5. Odil sudlovni amalga oshiruvchi sudlar qanday tashkil qilinadi?
6. Ularning vazifasi nimalardan iborat?
7. Xo‘jalik sudlarining tizimi qanday?
8. Ular qanday tashkil qilinadi va vazifasi nimalardan iborat?
9. Sudyalar mustaqilligi qanday ta’minlanadi?
10. Sudyalar daxlsizligi nima?
11. Sud qarorlarining yuridik kuchi qanday?
12. Sud ishlarida ishtirok etuvchi fuqarolar huquqi qanday ta’minlanadi?
13. Sud-huquq sohasidagi islohotlar nimani nazarda tutadi?
NAZORAÒ SAVOLLARI

237
24-bob. SAYLOV TIZIMI
24.1. Saylovning ahamiyati
Saylov demokratiyani amalga oshirishning eng muhim vo-
sitasidir. Saylov orqali fuqarolar jamiyat va davlat ishlarida, davlat
hokimiyati organlarini tashkil qilishda, ularning faoliyatida ishtirok
etadi.
Saylov orqali fuqarolarning asosiy huquqlari amalga oshadi.
Shuning uchun saylovga bog‘liq masalalar Konstitutsiya va saylov
to‘g‘risidagi qonunlarda belgilab qo‘yilgan.
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida saylovlarning mu-
him ijtimoiy voqea ekanligi hisobga olinib, alohida bob unga ba-
g‘ishlangan. Konstitutsiyaning XXIII bobi «Saylov tizimi», deb
ataladi.
Saylov tizimi saylov huquqi prinsiðlari, qoidalari, saylov
o‘tkazish tartibi yig‘indisi hisoblanadi. Unda fuqarolarning saylash
va saylanish huquqlari; saylov huquqining asosiy prinsiðlari; turli
darajadagi hokimiyat organlariga saylov o‘tkazilishi; saylov bel-
gilash; kimlar saylovda ishtirok eta olmasligi kabi masalalar bel-
gilanadi.
Saylov huquqi atamasi bir necha ma’noda ishlatiladi. Saylov
huquqi deganda, birinchidan, mamlakatda saylovlarni tashkil
etuvchi huquq normalari tushunilsa, ikkinchidan, fuqarolarning
saylash va saylanishga bo‘lgan huquqlari tushuniladi.
Saylov bilan bog‘liq munosabatlar, masalalar faqat Konstitu-
tsiya normalari asosida tartibga solish bilan chegaralanmay, boshqa
maxsus qonunlar bilan ham tartibga solinadi.
O‘zbekiston Respublikasida «O‘zbekiston Respublikasi Oliy
Majlisiga saylov to‘g‘risida»gi, «O‘zbekiston Respublikasi Pre-
zidenti saylovi to‘g‘risida»gi, «Xalq deputatlari viloyat, tuman,
shahar Kengashlariga saylov to‘g‘risida»gi Qonunlar mavjud
bo‘lib, birinchi qonun Oliy Majlisga deputat va senatorlar saylash,
ikkinchi qonun O‘zbekiston Respublikasi Prezidentini saylash,
uchinchi qonun mahalliy vakillik organlariga deputatlar saylash
masalasini tartibga soladi.

238
Bundan tashqari, «Markaziy saylov komissiyasi to‘g‘risida»gi,
«Fuqarolar saylov huquqlarining kafolatlari to‘g‘risida»gi qonun-
lar ham saylov o‘tkazish, fuqarolarning saylov huquqlarini qo‘shimcha
himoya qilish, ta’minlashga qaratilgandir.
O‘zbekiston mustaqillikka erishgach, saylov tizimini demo-
kratik mamlakatlar saylov tizimiga mos ravishda tashkil qilish
imkoniyati tug‘ildi. Natijada, saylovlar xalqaro andozalarga mos
o‘tkaziladigan bo‘ldi.
Saylovlarning ko‘ppartiyaviylik asosida o‘tishi, nomzodlar
sonining saylanadigan deputatlar soniga nisbatan ko‘p bo‘lishi
demokratiya tantanasi bo‘ldi.
Saylov siyosiy jarayon bo‘lib, uni tashkil qilish va o‘tkazishga
qarab, jahon hamjamiyati, xalqaro tashkilotlar mamlakatda
demokratiya qanday ekanligiga baho beradi.
O‘zbekistonda mahalliy vakillik organlari va Oliy Majlisga bo‘lib
o‘tgan saylovlar demokratiya tamoyillariga, xalqaro ando-
zalarga mos ravishda o‘tkazilganligini saylovlarda ishtirok etgan
Xalqaro tashkilotlar va xorijiy mamlakatlarning kuzatuvchilari
har doim e’tirof etishgan.
O‘zbekistonda amalga oshirilayotgan siyosiy hayotdagi islo-
hotlar, jamiyat va davlat hayotidagi erkinlashtirishlar saylov tizimiga
ham ijobiy ta’sir qildi. Bu o‘zgarishlar Konstitutsiya va qonunlarda
o‘z ifodasini topdi.
Konstitutsiyaga kiritilgan o‘zgartirishlar natijasida vakillik
organlari va Prezident saylovi kuni aniq belgilab qo‘yildi. Endi
mamlakatimizda saylovlar ularning vakolati tugaydigan yilda
dekabr oyining uchinchi o‘n kunligining birinchi yakshanbasida
o‘tkaziladigan bo‘ldi (Konstitutsiyaning 117-moddasi, ikkinchi
xatboshi). Saylovlarda (Senat a’zolarini saylashda) pog‘onali
saylov prinsiði qo‘llaniladigan bo‘ldi (Konstitutsiyaning 117-
moddasi, uchinchi xatboshi). Markaziy Saylov Komissiya-
sining faoliyati Konstitutsiyada belgilandi (117-moddaning
6—9-qismlari).
24.2. Fuqarolarning saylash va saylanish huquqi
O‘zbekiston Konstitutsiyasining 117-moddasida «O‘zbekiston
Respublikasining fuqarolari davlat hokimiyati vakillik organlariga
saylash va saylanish huquqiga egadirlar», deb ko‘rsatilgan.

239
Fuqarolarning saylov huquqi saylash huquqi va saylanish
huquqidan iborat. Shu ikki huquqqa to‘la ega bo‘lgandagina saylov
huquqi amalga oshgan hisoblanadi.
Yuridik adabiyotlarda fuqarolarning saylash huquqini — aktiv
saylov huquqi, saylanish huquqini passiv saylov huquqi, deb
ham yuritiladi. Ularga ega bo‘lishda ba’zi talablar qo‘yiladi.
Saylash huquqiga ma’lum yoshga yetgan mamlakatning bar-
cha fuqarolari ega bo‘ladi. Konstitutsiyaga binoan, sud tomonidan
muomalaga layoqatsiz deb topilgan, shuningdek, sud hukmi bilan
ozodlikdan mahrum etish joylarida saqlanayotgan fuqarolar
saylash huquqiga ega emas. Chunki muomalaga layoqatsizlar aqliy
tomondan ojiz, ongsiz kishilar bo‘lib, ular o‘z harakatining
oqibatini anglay olmaydi, tushunmaydi. Ozodlikdan mahrum qilish
joylarida saqlanayotganlarning saylash huquqi ma’lum davrga
cheklangan, chunki u joylarda alohida rejimda yashashga to‘g‘ri
keladi. Ozodlikdan mahrum qilish joylaridan ozodlikka chiqqandan
so‘ng ular yana saylash huquqiga ega bo‘ladi.
Fuqarolarning saylanish huquqiga ega bo‘lishi uchun ham
ayrim shartlar, chegaralar o‘rnatiladi:
• sud tomonidan muomalaga layoqatsiz deb topilgan, shu-
ningdek, sud hukmi bilan ozodlikdan mahrum qilish joylarida
saqlanayotganlar saylash huquqiga ega bo‘lmaganidek, saylanish
huquqiga ham ega emas;
•  saylash huquqiga ega bo‘lish uchun yosh chegarasi ham
yuqoriroq o‘rnatiladi. Masalan, O‘zbekistonda Prezident bo‘lib
saylanish uchun 35 yoshga, Oliy Majlisga saylanish uchun 25 yosh,
mahalliy vakillik organlariga saylanish uchun 21 yoshga to‘lgan
bo‘lishi kerak. Xuddi shuningdek, saylanish huquqiga ega bo‘lish
uchun boshqa talablar ham o‘rnatiladi. Masalan, mamlakatda ma’-
lum yil yashagan bo‘lishi, til bilishi (Prezident uchun) va hokazo.
Bu masalalarga keyingi bandlarda to‘xtalamiz.
O‘zbekiston Respublikasi fuqarolarining saylov huquqida
qo‘llaniladigan shartlar, chegaralar boshqa demokratik mamlakatlar
qonunlarida ham belgilangan.
Fuqarolar saylov huquqlarini amalga oshirish jarayonida faqat
saylash va saylanish huquqidangina emas, boshqa huquqlardan
ham foydalanishadi. Masalan, nomzodlar to‘g‘risida ma’lumotlar
olish, kuzatuvchilar tarkibida ishtirok etish va boshqalar.

240
Fuqarolarning saylov huquqlari qo‘shimcha ravishda «Fu-
qarolarning saylov huquqlarining kafolatlari to‘g‘risida»gi Qonun
bilan ta’minlanadi. Bunday maxsus qonunning borligi, mamla-
katimizda fuqarolarning saylov huquqlari himoyasiga alohida e’tibor
qaratilganligini ko‘rsatadi.
Fuqarolarning saylov huquqlarini amalga oshirishga turli yo‘l-
lar bilan to‘sqinlik qilganlik uchun javobgarlikka tortilishi
mumkinligi saylov to‘g‘risidagi qonunlarda belgilab qo‘yilgan.
Bundan tashqari, O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksida
saylov qonunlarini buzganlik uchun alohida moddalarda jinoiy
javobgarlik belgilangan. Jinoyat kodeksining 146, 147-moddalarida
fuqarolar saylov huquqlarining har qanday buzilishiga olib
keluvchi hollar uchun jinoiy javobgarlik belgilangan.
Mamlakatimizda olib borilayotgan islohotlar natijasida saylov
tizimi, prinsiðlari yanada  mustahkamlanib, kuchayib bormoqda.
2012-yil noyabrdagi «Mamlakatimizda demokratik islohotlarni
yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish
konsepsiyasi»da saylov huquqini yanada takomillashtirish,
saylovlarda tenglikni ta’minlash maqsadida saylovoldi tashviqoti
tushunchasi, shakl va usullarni qonunda belgilab qo‘yish lozimligi
ko‘rsatildi. Shunga asosan saylov qonunlariga tegishli o‘zgartirish
va qo‘shimchalar kiritildi.
24.3. Saylov huquqi prinsiðlari
Saylovlar ma’lum prinsiðlarda o‘tkazilib, ular demokratik
talablarga, xalqaro hujjat normalariga mos bo‘ladi.
Konstitutsiyada saylov umumiy, teng va to‘g‘ridan to‘g‘ri saylov
huquqi asosida yashirin ovoz berish yo‘li bilan o‘tkazilishi, har
bir saylovchi bir ovozga ega ekanligi, ovoz berishda fuqaro o‘z xohish-
irodasini erkin bildirishi ko‘rsatib qo‘yilgan (117-modda).
Ana shular saylov huquqining asosiy prinsiðlari bo‘lib, saylov
to‘g‘risidagi qonunlarda har biri alohida moddalarda berilgan.
Umumiy saylov prinsiði mamlakatdagi barcha fuqarolarga,
kimligidan qat’i nazar (ya’ni millati, dini, irqi, jinsi, ijtimoiy
kelib chiqishi, partiyaviyligidan qat’i nazar), saylov huquqidan
foydalanish imkoniyatini beradi. Umumiy saylov huquqi yosh
chegarasining bo‘lishi, sud yo‘li bilan saylov huquqidan cheklash
mumkinligiga yo‘l qo‘yadi. Boshqa har qanday cheklashlar umu-
miy saylov huquqi prinsiðlariga ziddir.

241
Òeng saylov huquqi prinsiði har bir saylovchining bir ovozga
ega ekanligi, fuqarolar faqat bir saylov uchastkasida ro‘yxatga
olinib, ovoz berishda ishtirok etishi, saylovda ishtirok etuvchi
partiyalarga bir xil imkoniyatlar yaratilganligini bildiradi.
Òo‘g‘ridan to‘g‘ri saylov huquqi har bir fuqaro mahalliy vakillik
organlari, Oliy Majlisning Qonunchilik palatasiga deputatlarni,
shuningdek, Prezidentni saylashda bevosita o‘zi shaxsan ovoz berish
orqali saylovda ishtirok etishini bildiradi. Òo‘g‘ridan to‘g‘ri saylov
orqali fuqarolar yashab turgan joylarining o‘zida ovoz beradi va
ularning bergan ovozi deputatlar, Prezident saylanishiga ta’sir
ko‘rsatadi.
Yashirin ovoz berishda fuqarolarning ovoz berishiga hech kim
ta’sir qilolmaydi. Fuqarolar hech kimning ta’sirisiz ovoz bersagina,
o‘zi xohlagancha ovoz berishi mumkin bo‘ladi. Yashirin ovoz
berishda ovoz berish natijasi ham ma’lum bo‘lmaydi, shuning
uchun fuqarolar qo‘rqmasdan, ikkilanmasdan, shubhalanmasdan
o‘zi xohlaganiga ovoz bera oladi.
Saylovda ishtirok etishning erkinligi — fuqarolar saylovlarning
hamma jarayonlarida, shuningdek, ovoz berishda ham erkin ishtirok
etadi. Saylov jarayonlarida ishtirok etishga to‘sqinlik ham qilinmaydi,
ishtirok etishga, ovoz berishga majbur ham qilinmaydi.
Fuqarolar xohlasa, ovoz berishda ishtirok etib, xohlagancha
ovoz beradi yoki xohlamasa, umuman, ishtirok etmaydi. Buning
uchun ular majburlanmaydi, hech qanday tazyiqlarga uchramaydi,
quvg‘in qilinmaydi. Faqat fuqarolar o‘z siyosiy qarashlari, ongi,
madaniyatiga qarab ovoz berishda ishtirok etish yoki etmaslik
masalasini o‘zi hal qiladi. Ovoz berishga majburlash ham, to‘sqinlik
qilish ham javobgarlik keltirib chiqaradi.
Demokratiyaning kuchayishi, saylov qonunchiligining tako-
millashib borishi bilan saylov huquqining prinsiðlarini qo‘llash
kengayib boradi va prinsiðlarning o‘zi ham takomillashtiriladi.
Amaldagi saylov to‘g‘risidagi qonunlardan vakillik organlarining
deputatlikka nomzod ko‘rsatish huquqining chiqarib tashlanishi
teng saylov huquqini ta’minlashni yanada kuchaytirdi.