O‘zbekisòon respublikasi oliy va o‘RÒa maxsus òA’lim vazirligi o‘RÒa maxsus, kasb-hunar òA’limi markazi

Beruniy  va  bibliografiya
O‘rta asr Sharqi olimlaridan biri, bibliografik faoliyati ilmiy-
amaliy  ahamiyatga  ega  bo‘lgan  mashhur  qomusiy  olim  Abu
Rayhon  Beruniy  mashhur  asarlarida  o‘zining  turli-tuman
qiziqishga, chuqur bilimga ega ekanligini, astronomiya, geologiya,
matematika,  falsafa,  botanika,  tibbiyot  kabi  sohalarda  ham
betakror  ekanligini  ko‘rsatdi.  Salkam  80  yillik  umri  davomida
150 dan oshiq asar yozdi, ulardan 30 tasi bizgacha yetib kelgan.
Beruniy bir umr kitobga katta hurmat va mehr bilan munosabatda
bo‘lgan, unga bilimlar manbayi, kishining ma’naviy kuchi sifatida
qaragan.  Beruniy  buni  „Fixrist“  nomli  bibliografik  asarining
so‘zboshisida  yozadi  va  kitobxonlarga  quyidagicha  murojaat
qiladi: „Sen mening yoshlik davrimda va keyingi paytlarda ham
yozgan  asarlarimni  bilishing  shart.  Ularni  xor  qilma  va  ularga
bepisand bo‘lma. Ular hammasi mening farzandlarim, zero hamma
o‘z farzandi va ijodi bilan faxrlanadi“. „Hind falsafasi“da ko‘rsa-
tilgan boblar o‘ziga xos bibliografik sharh bo‘lib, Hindistonning
falsafasi va dinshunosligi, astronomik va tilshunoslik masalalariga
bag‘ishlangan. Beruniyning bibliografik faoliyati ancha mashhur
bo‘lib, hayotining so‘ngi 10 yilida unga yaxshigina muvaffaqiyatlar
keltirdi. Uning „Geodeziya“, „Hindiston“, „Mas’ud qonuni“ va
boshqa ko‘pgina ishlari va 1036- yilda tugatgan „Biobibliografiya“
(arabcha  „Fixrist“)  bizgacha  yetib  kelgan.  Beruniy  bibliografik
ro‘yxatni  tuzishda  Abu  Bakr  Muhammad  Ibn  Zakariyo  Ar-
Roziy  asarlariga  to‘xtaldi.  Ar-Roziyni  o‘zining  buyuk  o‘tmish-
doshi, yirik Eron filosofi, ximik, vrach va tabiiy sinovchi, o‘rta
asr  Sharqi  va  G‘arbining  mashhur  olimi  sifatida  tan  olardi.
Beruniy Ar-Roziyning asarlarini eng ishonchli va obro‘li manba
sifatida bilar va undan faoliyatida va asarlarida foydalanar edi va
bu Ar-Roziy asarlarining ko‘rsatkichini tuzishga turtki bo‘ldi. Bu
ishni Beruniy ko‘rsatkichni tuzishdan ancha oldin boshlagan edi.
U  Eronning  uzoq  bir  qishlog‘ida  yashab  turgan  vaqtida  Ar-

---

64
Roziy haqidagi materiallarini yig‘a boshlagan va keyinchalik uni
to‘ldirib borgan. Vaqti kelib uni to‘la bibliografik ishga aylantirdi.
Bu bibliografik ko‘rsatkichda avval Ar-Roziyning tarjimayi holi,
undan  so‘ng  esa  uning  184  ta  asari  haqida  ma’lumot  beradi.
Unga ko‘ra Ar-Roziy 865- yili 28- avgustda Rey shahrida tug‘ilgan.
Uning  otasi  savdogar  bo‘lgan,  Roziy  yoshligida  falsafa,  mate-
matika,  astronomiya,  kimyo  fanlarini  katta  qiziqish  bilan
o‘rganadi,  30  yoshlarida  tibbiyot  fanini  chuqur  o‘rganadi  va
keyinchalik tibbiyot uning asosiy kasbiga aylanadi. Ar-Roziy Rey
va  Bag‘dod  shahar  kasalxonalarini  boshqargan.  Ar-Roziy  925-
yili 60 yoshida vafot etadi. Uning IX asr oxiri X asr boshlarida
Yaqin  Sharqdagi  ilm-fan  taraqqiyotida  xizmati  shu  qadar  katta
bo‘lganki,  Beruniy  bu  davrni  „Roziy  asri“  deb  atadi.  Beruniy
Ar-Roziy  asarlarini    bilim  sohalari  bo‘yicha  tartibga  keltiradi.
Ko‘rsatkich anchagina to‘la bo‘lib, Ar-Roziyning ilmiy faoliyati
haqida  ma’lumot  beruvchi  ko‘rsatkich  sifatida  o‘sha  davr  va
hozirgi  davr  uchun  ham  muhim  ilmiy  qimmatga  ega.
„Fixrist“  asarining  2- qismi  Beruniyning  1036- yilgacha
yozgan asarlari haqidagi ma’lumotlardan iborat bo‘lib, Beruniyning
ilmiy faoliyati haqida dastlabki manba sifatida ahamiyatga ega. Unda
113 nomdagi asari mavzular bo‘yicha guruhlashtirilgan, tartibda
ayrim xatoliklar uchraydi. 113 ta asardan 70 tasining hajmi ham
ko‘rsatilgan. 27 tasini zamondoshlari Abu Sa’lam Mosihiy, Abu
Ali  Hasan  kabilar  bilan  yozganligini  ko‘rsatadi.  Ko‘rsatkichga
1036- yildan keyingi davrda yozgan 30 dan ortiq asari kirmagan.
1- guruh  18  ta  asardan  iborat  bo‘lib,  astronomiyaning  umumiy
masalalariga oid. 2- guruh geodeziyaga oid 15 ta asardan tashkil
topadi. 3- guruh matematikaga oid 8 ta asardan iborat. 4- va 5-
guruhlar  kichik  bo‘lib,  astronomiyaning  u  yoki  bu  masalasiga
oid. Keyingi 2 ta guruh 5 ta kometalar va vaqt aniqligi masalasiga
oid  adabiyotlardan  iborat.  8-guruh  12  ta  geometriyaga,
meteorologiyaga, astronomiyaga oid turli xil adabiyotlar haqida
ma’lumot beradi. 9- guruh 7 ta nomdagi astrologiyaga oid asarlar
haqidagi  sharhdan  iborat.  10- guruh,  asosan,  13  ta  nomdagi
tarjima qilingan asarlarni, 11- guruh esa dinga va diniy masalalarga
oid 6 ta asarni o‘z ichiga oladi, oxirgi guruhda qo‘shimcha ish
va to‘ldirishni talab etadigan asarlar ro‘yxati berilgan. Guruhlar
ichida adabiyotlar tartibi na alifbo, na xronologik xususiyatga ega,
bu esa o‘rta asrlarda hali bibliografiyaning u darajada rivojlanmaganini
ko‘rsatadi. Beruniy ko‘pgina asarlariga o‘ziga xos annotatsiya beradi,

---

65
unda  asarning  yozilish  sabablari,  kimga  bag‘ishlangani,  nima
uchun  yozilgani  ko‘rsatiladi.  Bu  ko‘rsatkich  XVIII  asrning
o‘rtalariga qadar 200 yillar atrofida Ar-Roziy ilmiy merosi haqida
ma’lumot beruvchi yagona manba sifatida qadrlanadi. XVIII asr
o‘rtalarida  tarixchi  olim  Ibn  Abu  Usotba  Ar-Roziyning  236  ta
asarlari  ro‘yxatini  tuzadi.
O‘rta Osiyoda qadimiy asar matnlari va kitob ichidagi biblio-
grafiyaning  paydo  bo‘lishi  ham  Beruniy  nomi  bilan  bog‘liq.
Sharqda  birinchi bo‘lib  foydalanilgan  adabiyotlar  haqida
ma’lumotlarni  shaklga  solishga,  ya’ni  manbalar  haqida  aniq
ma’lumot berishga katta e’tibor bergan. Beruniyning bibliografik
faoliyati  haqida  rus  arxeolog  va  etnograf  olimi  S.  P.  Òolstov
shunday  yozadi:  „Beruniy  manbalarni  tanqidiy  analitik  usul
bilan  o‘rgandi.  Òo‘g‘ri,  manbalarga  tanqidiy  yondashish
Beruniygacha ham bo‘lgan, lekin Beruniy ishlarida manbalarga
tanqidiy  yondashish — izlanishning  asosiy  sharti  qilib  olingan“.
Beruniyning  998 — 1004- yillar  o‘rtasida  yozgan  „Yilnoma“
(xronologiya)  nomi  bilan  mashhur  asarida  berilgan  manbalar
ro‘yxati  bunga  misol  bo‘ladi.  Bunday  ro‘yxat  Beruniygacha
bo‘lmagan va birorta olimning asarida keltirilmagan. Beruniy bu
asarida antik va o‘rta asrlarda yashagan grek, Vizantiya, Hindiston
va O‘rta Osiyo mualliflarining asarlaridan foydalanganligini ko‘rsa-
tadi.
Kitob  ichi  bibliografiyasining  muhim  namunasi  sifatida
Beruniyning 1030- yilda yaratgan „Hindiston“ asarini ko‘rsatish
mumkin.  Bu  yirik  ilmiy  asar  kirish  qismi  va  80  bobdan  iborat
bo‘lib, uni yaratishda Beruniy 10 yil davomida turli bilim soha-
lariga oid 207 ta qo‘lyozma asarlarni o‘qib o‘rgangan. Bu asarning
12 — 14- boblarini  alohida  bibliografik  manba  deb  hisoblash
mumkin.  Beruniy  har  bir  fan  tarmog‘iga  oid  bo‘limlar  ichida,
avvalo,  eng  muhim  ilmiy  asarlarga  batafsil  to‘xtagan,  keyin
boshqa  manbalar  haqida  ma’lumot  bergan.  Asar  mazmunini
ochib  berish  maqsadida  boblarni  sanab  o‘tgan,  agar  u  yoki  bu
kitobni  ko‘rish  imkoniyatiga  ega  bo‘lmagan  bo‘lsa,  bu  haqda
eslatib o‘tadi.
Beruniydan  bizga  meros  bo‘lib  qolgan  bibliografik  ishlar
o‘zining ko‘lami, hajmi, manbalarning xronologiyasi va hududiy
chegarasi,  tilining  xilma-xilligi  bilan  kishini  hayratga  soladi.
Manbalar  Hindiston,  Yaqin  Sharq  va  Gretsiyagacha  antik
davrdan to XI asrgacha bo‘lgan davrda yaratilgan arab, fors, grek
5 — Bibliografiya

---

66
va boshqa tillardagi adabiyotlardan iborat. Bu bilan Beruniy bizga
ming  yillar  davomida,  hatto  bizgacha  yetib  kelmagan  ko‘plab
mualliflarning asarlari, hayoti va ijodi haqida ma’lumot beradi.
Uning  bibliografik  ishlari  O‘rta  Osiyoda  yaratilgan  dastlabki
bibliografik ishlardir, o‘zi esa O‘rta Osiyoning birinchi bibliografi
deb tan olinishga loyiq.
O‘rta asrlarda yaratilgan yana bir yirik bibliografik manba —
XVIII  asrlarda  yashab  va  ijod  etgan  arab  yozuvchisi  va
sayohatchisi  Ibn  Abdulloh  Yoqutning  „Ismlar  lug‘ati  va  fanlar
mazmuni“  nomli  ko‘rsatkichidir.  U  ko‘plab  shaharlar  qatori
Xorazm, Samarqand, Buxoroda ham bo‘lgan. Hozirgi Òurkma-
nistonning Mari shahrida 2 yil yashagan va muhim tarixiy manba
hisoblanuvchi „Lug‘at“i uchun boy material yig‘adi. Yoqut o‘zi-
ning  bibliografiyasi  uchun  ma’lumotlarni    tarix,  adabiyotshu-
noslikka  oid  asarlardan,  ayniqsa,  As-Somoniyning  „Ismlar
genealogiyasi kitobi“dan oladi. 1907- yilda ingliz olimi R. Mor-
galius  bu  asarni  nashr  qildiradi.