O`zbek va ingliz tillarida gender ifodali birliklar

Jinsning grammatik jihatlari.
Ingliz va o`zbek tili misolida
Ingliz tilida gender ikki xil zamonaviy munozaralarning markazida bo`ldi. 20-asr o`rtalarida bir guruh olimlar ingliz tilida grammatik jins mavjud bo`lishi mumkinmi yoki mumkin emasligi kabi masalalarni muhokama qildilar. Ikkinchi guruh olimlar esa feminizm tilda jins ma’lumotlarini umumiy minimallasahtirishga yordam beradi kabi g`oyalarni ilgari surishgan. Ayrim kontekstlarda esa bu ikki baxs turli yo`llar bilan bir biriga ta’sir qiladi.
Har bir ot 3ta grammatik turdan biriga tegishli bo`ladi(musculine, feminine, neuter). Otli so`z birikmalari ichida, aniqlovchi va sifatdosh ot bilan birgalikda jins fleksiyasini ko`rsatadi. 3-shaxs kishilik olmoshlari va so`roq olmoshlari grammatik jinsga qarab tanlab olingan.
Zamonaviy ingliz tilida gender endi flektiv kategoriya bo`lmay qoldi. Shuni ta’kidlab o`tish joizki, qit’alar, xalqlar, ko`plab shaharlar, kemalar, samolyotlar, avtomobillar va ayrim tashkilotlar ingliz tilida she olmoshi bilan ifodalanadi va egalikda ifodalanganda her bilan beriladi.

Ingliz tili German tillar oilasiga mansub bo`lib, so`z bilan bog`langan artiklga qarab jinsni aniqlash mumkin. Shuningdek, o`zlashgan so`zlar hanuz o`zida o`z genderini saqlab qolgan. Eski ingliz tilida nemis tilidan olingan so`zlarning jins belgilari saqlanib qolgan.

Who va which olmoshlari oldin kelgan so`zga qarab shaxs yoki narsaga nisbatan qo`llaniladi.
Grammatik jins ba’zi tillarning grammatik tuzilmasi bo`lib, otlar ma’lum bir jinsga tegishli bo`lishi va gapda otlar, sifatlar va artikllar bilan bog`lana olishi kerak. Misol uchun ingliz tilida boy yoki girl kabi tabiiy jinsga ega bo`lgan otlar, ularni ifodalash uchun ishlatiladigan har qanday olmoshlar bilan grammatik jinsga mos kelishi kerak. Shuning uchun ham She is a nice boy deb ingliz tilida jinsni grammatik ifodalay olmaymiz. Dunyonong boshqa tillarida ham grammatik jinsning ancha keng va murakkab tizimlari mavjud.
O`zbek tilida grammatik jins bo`lmagani uchun odam otlari va olmoshlari odatda aytilayotgan shaxsning erkak yoki ayollogini bildirmaydi. Masalan: shifokor (ayol yoki erkak shifokor), yo`lovchi (erkak yoki ayol yo`lovchi), sayyoh (erkak yoki ayol sayyoh). U keldi.- She came/ He came.
Barcha turkiy tillar kabi o`zbek tili ham agglutinativ til hisoblanib, grammatik vazifalar o`zakka turli qo`shimchalar qo`shish orqali yasaladi. Ayrim suffikslar otlarda ham jinsni ham sonni ifodalaydi, ammo aniq bir grammatik jins mavjud emas. Otlar 6ta kelishiklar bilan 3ta shaxs tuslanishida qo`llaniladi(bosh, qaratqich, tushum, jo`nalish, o`rin-payt, chiqish kelishiklari) son ko`plik qo`shimchasi bilan belgilanadi. Fe’llar o`z otlari bilan kelishik va sonda huddi otlar kabi alohida aniqlovchi qo`shimchalar bilan mos kelish funksiyasini bajaradi. Fe’l shaklidagi elementlarning tartibi quyidagicha: fe’l o`zagi+zamon+ot qo`shimchasi. Aniq artikl mavjud emas, bir raqami noaniq artikl sifatida ishlatishi mumkin.
Xulosa.
Jinsni o`rganish uzoq yillar oldin 12-asrlarda boshlangan bo`lsa ham, 1970- yillardan keyin unga e’tibor kuchaydi. Shunday qilib, tillardagi jinsni o`rganishda turli xil keskin fikrlar mavjud bo`lib, bugungi kunda jinsni o`rganishga ko`p e’tibor qaratilmoqda. Kuzatishlarimizdan shuni anglashimiz mumkinki, ingliz tili grammatik jihatdan jinsni ifodalaydi, o`zbek tilida esa grammatik jins mavjud emas. Biroq ingliz tilida uchinchi shaxs, kishilik olmoshlari va so`roq olmoshlari grammatik jinsga qarab tanlangan. Gaplarda esa olmoshlar bilan shaxslar bir biriga mos kelganda grammatik jinsni ifodalaydi. She is a nice girl. He is a clever boy. O`zbek tilida biz u olmoshini har uchala shaxs uchun ingliz tilidagi he, she, it ni o`rniga ishlatamiz. O`zbek tilida ham huddi ingliz tilidagi kabi tabiiy jins mavjud, masalan: ayol, erkak, o`g`il, qiz. Lekin biz ularni olmosh bilan ifodalaganimizda ular o`zida grammatik jinsni ko`rsatmaydi.