O‘zbеk va fransuz diskurslarida “erkak” va “ayol” ijtimoiy munosabatlarining aks etishi axmedov Dilshod Komiljonovich

O‘ZBЕK VA FRANSUZ DISKURSLARIDA “ERKAK” VA “AYOL” IJTIMOIY MUNOSABATLARINING AKS ETISHI
Axmedov Dilshod Komiljonovich
O‘DJTU, mustaqil tadqiqotchi
Annotatsiya
Ushbu maqolada o‘zbek va fransuz diskurlarida erkak va ayol ijtimoiy munosabatlarining qisqacha tahlili yoritilgan bo‘lib, juda ko‘p til materiallari asosida misollar berilgan.
Kalit so‟zlar: erkak, ayol, nutq, nutq-kommunikativ ramka, nutqni tashkil etish, nutqni bo‘lish, aloqa kanalini ta’minlash, tushuntirishlar, gap, tartibga soluvchi, nutq, turli lingvistik vositalar, fe’llar, undovlar, qo‘shimchalar, turli xil kompozitsiyalar, barqaror ifodalar.
So‘zning ichki tuzilishi nuqtai nazaridan, erkak va ayollar xabarlarni tashkil qilish unsurlaridan har xil yo‘llar bilan foydalanishlariga e’tibor qaratiladi. Ma’lumki, nutqni tashkil qilishda nutq-kommunikativ ramka unsurlari muhim rol o‘ynaydi. Diskurs-kommunikativ ramka suhbatni o‘tkazish uslubiga oid so‘zlashuv unsurlarini qamrab, quyidagi asosiy jihatlarni o‘z ichiga oladi: 1) nutqni tashkil etish; 2) nutqni bo‘lish; 3) aloqa kanalini ta’minlash; 4) tushuntirishlar. Gapni tartibga soluvchi va tuzuvchi nutqlar turli lingvistik vositalar bo‘lishi mumkin: fe’llar, undovlar, qo‘shimchalar, turli xil kompozitsiyalarning barqaror ifodalari[Gak, 1986;182]. Bizning materialimizda eng ko‘p ishlatiladigan diskursiv so‘zlar et, mais va ergashgan qo‘shimchalar hisoblanadi: holatli (maintenant, alors, ici, et puis, d'abord, en ce moment etc.), modal (probablement, peut-etre, heureusement, malheureusement, etc.), bog‘lovchi (donc, ainsi, cependant, a ce proros), aniqlovchi (seulement, en général, à mon avis, a vrai dire). Bizning hisob-kitobimizga ko‘ra, erkak uchun diskursiv so‘zlarning umumiy soni – 159, ayollar – 145. Ma’lum bo‘ldiki, so‘zlovchilar nutqda metadiskursiv vositalarni turlicha ishlatadilar: ayollar ko‘proq hissiy baholash unsurlarini, erkaklar esa o‘zlariga ishonch bildirgan holda va toifalik. Shunday qilib, erkak uchun modal qo‘shimchalar ro‘yxati quyidagilarni o‘z ichiga oladi: bien sur, justement, sans doute, pour preuve, en effet, vraiment, naturellement, c'est vrai que, certainement, etc. Nutqlarning umumiy sonidan ular 19 foizni tashkil qiladi, tabiiyki, eng tez-tez bien sur bo‘lib, butun ro‘yxatning uchdan bir qismini egallaydi. Ushbu ravish ko‘pincha ayollarning nutqida uchraydi, ammo ishonchni ifoda etadigan modal so‘zlar unchalik ko‘p emas - 13%. O‘z navbatida, ayollar ko‘pincha nutqlarini hissiy-baholovchi qo‘shimchalar bilan birga olib boradilar (foydalanish tezligi qavsda ko‘rsatiladi) malheureusement (7), heureusement (3): - "Heureusement pour eux que le ridicule tue moins que leurs carabine" (PM, 23) juin 1994:37). Heureusement (1), malheureusement (3) modal ravishi umumiy foydalaniladigan hisoblanadi, ammo erkaklar ularni nutqda kamroq ishlatishadi: heureusement (1), malheureusement (3). Erkak nutqining o‘ziga xos xususiyati yana shundaki, ular puis (et puis) dan 5 marta ko‘proq foydalanishadi - 15:3. Materialimizdagi ba’zi suhbatlar sof "erkakcha" bo‘lib chiqdi, bunga fikrlarni ifoda etish uslubi, globalement, finalement, spontanement, generalement, forcement, honnetement, en revanc, egoistement, bref ravishlar kiradi: - "Globalement une femme, c'est mille fois plus interessant qu'un mec (...) Finalement, cette espece de survalorisation des femmes, chez moi, c'est peut-etre de la misogynie, non?
- "Spontanement, il a place mon disque sur la platine"
- "La, on s'occupe de vous, alors, forcement, on envie de rendre en retour". Bunday nutqlardan foydalangan holda, bayonot yanada asosli tus oladi, shu bilan birga, ushbu nutqlarning ma’muriy til uchun odatiy hodisa ekanligini, u qattiq tuzilishi va stereotipi bilan ajralib turishini aniqlash qiyin emas. Ular ayollarda ham uchraydi, lekin kamroq: nullement, absolution, de toute fason.
Gapning subyektivligini ta’kidlovchi a mon avis, en se qui me concerne umumiy foydalaniladiganlar bilan bir paytda, a mes yeux ni ayollar bilan intervyuda uch marta uchratamiz: "A mes yeux, Mel est une vraie star";
"Les seuls etres humains, a mes yeux, sont seux qui sont dote d'un coeur et qui se revelent sensibles a la pitie".
Kutilmaganda, fatik funksiyaga ega nutq aylanmalari: vous savez, croyez-moi, erkak nutqida ko‘proq bo‘lib chiqdi: 2% li ayollarnikiga nisbatan 7%. Eslatib o‘tamiz, bolalarning spontan nutqida aksincha holat kuzatildi (qizlar bunday iboralarni ishlatishda o‘g‘il bolalardan 6 marta oldinda). Mazkur fakt, ehtimol, erkak jinsiga oid taniqli kishilarning jurnalistik jamoatchilikka nisbatan yumshoqroq munosabatda bo‘lishi bilan bog‘liq, shunday tarzda ular go‘yokim suhbatdosh bilan teskari aloqa o‘rnatadilar, ayollarning javoblari bir tomonlama ekanligi bilan tavsiflanadi. Ayollar tomonidagi barcha aloqa o‘rnatuvchi aylanmalar keksa yoshdagi aktrisalarga taaluqli:
- "Vous savez, il y a toujours des histoires de coeur dans une troupe" - "Vous savez, le vrai talent, c'est de donner I'impression que tout est spontané" .
Erkaklarda fatik aylanishlarni tanlash yanada har xil: je vais vous avouer, tenez, regardez, pardonnez-moi:
- "Pardonnez-moi, le mot tchador me donne froid dans le dos ...".
- "Tenez, I'enterre Montparnasse. C'est tout un symbole".
Aytilganlarni umumlashtirib, ta’kidlash strukturasini tashkil qilishda erkak va ayol nutqida ba’zi farqlar aniqlanganligini ta’kidlaymiz. Erkaklar ratsional baholash unsurlariga ustunlik berishadi, ayollar hissiy-baholovchi nutqlarga murojaat qilishadi [Akhrorova, 2022:166].
Intervyuda ayolning nutqi polilogga moyil.

1. 
   Gaplarni sintaktik belgilari bo‘yicha tasniflash asosida xulosa qilish mumkinki, erkak va ayollar turli xil turdagi jumlalardan foydalanadilar[Yaguello, 1987:202].
   

Har xil og‘zaki reaksiyalardan suhbatdosh bilan kelishuv formulasi tanlandi. Fransuz informantlariga taklif qilingan anketada vazifalardan biri bo‘lgan: "Vous exprimez à quelqu'un que vous êtes entièrement d'accord avec lui". Suhbatdosh bilan mutlaqo kelishuvni ifoda etgan holda, so‘zlar-jumlalar yoki kommunikativ vositalarni (V.G.Gak terminologiyasiga muvofiq) ishlatishda mumkin bo‘lgan farqlarni aniqlash kerak edi.
Quyidagi ro‘yxatlar faqat “erkak” va “ayol” javoblariga ega:
H: F:
Je pense comme vous. C'est vrai.
C'est clair. Oh! pas de probleme
Entièrement. Entièrement d'accord
En effet.
Oui. (2 javob)
Izoh: Ba’zi javoblarda ikkita so‘z-jumla bor, shu munosabat bilan kommunikativlarning umumiy soni 40 = 18 (N) + 21 (F) ni tashkil qiladi.
Tout a fait ravishi bugungi nutqiy tilda rusmga kirgan, obro‘li so‘z hisoblanadi. Ayollar o‘z nutqda eng obro‘li shakllardan foydalanishga moyil ekanligi sababli, ular ushbu ravishni erkaklarga qaraganda 2 baravar ko‘p atashlari juda tushunarli. Binobarin, bu yerda yosh faktori hech qanday rol o‘ynamaydi.
Ushbu kichik tajriba nutqni jinsiy farqlash faktlari ko‘pincha standartlashtirilgan nutq formulalarida uchraydi, degan so‘zlarning rostligini isbotlaydi. Ushbu fikr, shuningdek, hissiy og‘zaki reaksiyalarni tahlil qilish natijalari bilan tasdiqlanadi, ular gapning emotsional tomoniga bag‘ishlangan bo‘limda ko‘rib chiqiladi [Akhrorova, 2022:177].
Xushmuomalalik ayollar nutq xulq-atvorining ajralmas qismi hisoblanadi. Mavjud stereotiplarga ko‘ra, ayol muloyimroq va nafisroq gapirishi lozim. Turli lingvistik jamiyatlarda erkak va ayollarning nutqni farqlash muammosi bilan shug‘ullanuvchi barcha mualliflar, albatta, erkak eng qo‘pol, ayollar esa eng odobli nutq shakllaridan foydalanganliklarini ta’kidlaydilar. Masalan, M.Yagello, jargon – erkak ongining yaratuvchisi va uning dunyoga nisbatan nuqtai nazarini aks ettiradi, deb yozadi. Ayollar, odatda faqat xonimlar huzurida xushmuomala erkaklarga qaraganda odobliroq.
Asosan, ko‘rilgan tafovutlar qo‘pol so‘zlardan foydalanishning miqdoriy tomoniga taalluqli, zero jargont va qo‘pol, shuningdek oddiy so‘zlar erkak va ayollarda taxminan bir xil:
H: "II faudrait être spécialiste pour ne pas dire de conneries".
F: "Quelle connerie on a faite!"
H: "II bougonnait: "Je m'emmerde ... Je m'emmerde ... "
F:" ... je les arrête tout de suite en leur disant: "Tu m’emmerde!"
H: "II ne l'a pas engueulé."
F: "Je me suis engueulée avec Arditi la-dessus."
Bilvosita nutqi harakatlaridan foydalanish nutqda xushmuomalalik tamoyilini amalga oshirish bilan bog‘liq o‘laroq, yuqorida bir necha bor ta’kidlandi. “Ayollarning xushmuomalaligi, avvalambor, ijtimoiy holati bilan izohlanadi: u ayollarning jamiyatdagi mavqei pastligi bilan bevosita bog‘liq. Erkakdan ustun mavqega ega bo‘la olmagan ayol, mojarolarni oldini olish, qarama-qarshiliklarni yumshatish, norozilik, erkak suhbatdosh bilan suhbatda kelishmovchiliklarni oldini olish uchun muloyim nutq shakllariga murojaat qiladi. Bu singari strategiya ayollar nutq xulq-atvorining kooperativ uslubiga to‘liq mos keladi [Akhrorova, 2022:108].
Ushbu tamoyil asosida biz fransuz auditoriyasi uchun shunday vazifa yaratdik: "Si la phrase conseillée est plus typique pour un homme, marquez-la par la lettre H; pour une femme - par la lettre F; pour tous les deux - par HF ". Vazifa 7 ta ibora-so‘rovdan iborat bo‘lib, ular, albatta, kamroq / ko‘proq muloyim shakl tamoyili bo‘yicha buyurtma qilinmagan, ammo ayollarning xushmuomalasi foydasiga aniq javob bermaslik uchun atayin tasodifiy joylashtirilgan. Shunga qaramay, har ikkala jinsdagi informantlar ayollarga xos nutqning ushbu xususiyatini intuitiv ravishda qayd etishlari va erkakka iltimoslarni izohlashning ko‘proq kategorik shakllariga murojaat qilishlari kerak, deb taxmin qilindi.
Natijalarning tahlili quyidagi jadvalda keltirilgan, iltimos-iboralar kamroq muloyimlikdan ko‘proq muloyimlik tartibida joylashtirilgan.
Shunisi e’tiborga loyiqki, erkak / ayol ma’lumot beruvchilar iltimosni bildirishning ikkita eng chetgi nuqta shakli borasida qarama-qarshi fikrlarga ega. Dastlab, erkak - qo‘pol, ayol - muloyim juftlikdagi munosabatlar inson ongi uchun universal, deb taxmin qilingandi.