O‘zbek tilshunosligi kafedrasi

Ikki so‘zining etimologiyasi haqida ham turkologlar turli fikrlar bildirganlar. Boshida unli kelgan ikki sonining turkiy tillarda to‘rtta variantda: ochiq ä, e, ö va yopiq i, ü mavjud bo‘lgan shakllari bor.. Ochiq variantlardagisi turkman, turk tillarida ekiz, ozarbayjon tilida äkiz tarzida ishlatiladi. Ikki sonining birlik shakli iki, dialektal shakli eki, oltoy va uyg‘ur tillaridagi ö va ü ning ikkilamchi e~ö va i~ü sodir bo‘lgan. Ikki so‘zidagi k tovushi ikkilanish ma’nosiga ega: quloq, tirsak, dudaq. Shuningdek, oldik, qildik, yozsak so‘zlarining ham shunday ma’nosi bor. Bundan tashqari, bu so‘zning quyidagi paradigmasi ham keltiriladi: erik-i>erki>e:ki>eki.
Turkiy bobotilda 4 soni tö:rt, keyinchalik dö:rt shaklida bo‘lgan.
Chuvash tilidagi tevat<tüvättö:rt. Bundagi -eva-<ö~keväk (ko‘k)< turkiy kök (ko‘k).
G. I. Ramstedt va A. M. Samoylovich to‘rt sonini mo‘g‘ulcha dörben (to‘rt) so‘zi bilan bog‘laydi. Dönen so‘zi esa to‘rt yashar hayvonga nisbatan ishlatiladi.
To‘rt so‘zi to‘rtinchi, ya’ni ko‘rsatish barmoq bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin. Sababi bu barmoqning vazifasi ko‘rsatish bo‘lib, bu so‘z tört (turt) fe’lini anglatadi.
To‘rtning qadimgi arxetipi–tevet chuv. tevat bo‘lib, bu so‘zning o‘zagi teve. Hozirgi turkiy tillarda teve//deve tuya ma’nosiga ega. Demak, tö:rt hosilasi: tevet>tö:rt.
Dastlab, hozirgi besh soni pa:sh bo‘lib, keyinchalik, p>b hodisasi sodir bo‘lgan.
Ko‘pchilik tillarga nisbatan olganda besh soni bilak so‘zi ma’nosi bilan bog‘liq: ozarb., uyg‘. biläk, tur., turkm., qum., qirg‘. bilek, boshq., tat. bёläk, olt. belek. Ushbu so‘z bel o‘zagi va kichraytirish affiksi -äkdan iborat. L~sh mosligini nazarga oladigan bo‘lsak, ba:l>ba:sh. Demak, besh so‘zi bilak so‘zi bilan bog‘liq. Bunda qo‘lda beshta barmoq borligi nazarda tutiladi.
Turkiy bobotilning keyingi davrida 6 soni altї~alta shaklida bo‘lib, ikkinchisi dialektal formadir. Ba’zi olimlar uning asosini al (olmoq) tashkil qilib, al- istak mayli shakli altga kelib, alt-dї (u olishni xohladi, istadi) va, pirovardida, altї (-td->t-): al+tї>altї>olti (6) shaklini olgan. Turkiy altї~alta va 3-shaxs birlik egalik formasi alt (past, quyi, pastdagi); altї–uning pastidagi degan ma’noni anglatadi. Agar qadimda turkiy beshlik hisobining mavjudligini eslasak, unda beshdan keyin yangi hisobni boshqa qo‘ldagi pastki barmoqdan boshlash kerak edi.
Turkiy tillardagi 7 sonining arxetipi, dastlab, yätä va keyinchalik, yatä~yäti bo‘lgan. G. Ramstedt turkiy yetti (yäti) so‘zidagi ye–yemoq, ti, ya’ni “ovqat yeyish uchun qo‘llaniladigan barmoq” bilan bog‘laydi. M. Xartmann va M. Ryasyanen yeti (etmoq), yetdi>yeti (etishga tayyor) ma’noga ega ekanligini ta’kidlaydi.