O‘zbek tilshunosligi kafedrasi

2. Turkiy tillarda ravishlarning yasalishi. Ravishlarning ko‘pchiligi umumturkiy bo‘lib, ular eng qadimgi yozma yodgorliklar tilida ham uchraydi. Hosila ravishlarning ko‘pchiligi umumturkiy yoki areal modeli asosida hosil qilingan. Ularni hosil qilishda bir necha affikslar ishtirok etadi.
2.1. Affiksatsiya yo‘li bilan ravish yasalishi. -n affiksi, asosan, vaqt va sifat ma’nosiga ega bo‘lib, barcha turkiy tillarda uchraydi: boshq. qäshän (qishda, qishi bilan), tuv. bo chїlїn (bu yilda), qar. yazbashїn (bahorda), olt. chїnїn (chindan), gag. güzün (kuzda), tat. qärän (yondan), tur. ilkin (dastlab) kabi.
Ushbu misollardagi -n ko‘pchilik holatlarda 3-shaxs egalik qo‘shimchasidan keyin tushum kelishigidagi -n hamda vosita ma’nosi va ravish holi bilan muvofiq (mos) kelgan bo‘lishi mumkin. Buni qadimgi turkiy yozma yodgorliklar tili tahlili ham ko‘rsatadi: ol oqun urdї (u o‘qini qo‘yib yubordi), aqru ilgin toqїdї qapїg‘ (u qo‘li bilan sekin eshikni qoqdi), bir ärig oqїn urtї (bir odamni u o‘qi bilan urdi) kabi;
-cha//-chä affiksli ravishlar qiyosiy-o‘xshatish hamda chegara ma’nosini anglatadi. Ushbu affiks qadimgi turkiy yodgorliklarda ham uchraydi: türkche (turkcha);
-cha affiksi otlar va olmoshlarga qo‘shilib keladi: qanїñ subcha yügürti, söñüküñ tag‘cha yatdї (sening qoning suvdek oqdi (yugurdi), sening suyaging tog‘dek yotardi).
-cha affiksining kelib chiqishini ayrim turkshunoslar chag‘ (chog‘) mustaqil so‘zi bilan bog‘laydilar;
-dї//-tї//-ti affiksli ravishlar urxun-enasoy yozma yodgorliklarida uchraydi: attї (endi), qatїg‘dї (qattiq, diqqat bilan), ädgüti (yaxshilab) kabi. Hozirgi turkiy tillardan biri sanalgan tofalar tilida duch kelinadi: qa^htїg‘dї (qattiq), e^hkidi (yaxshi). Ushbu affiks yoqut tilidagi -tїq//-tik ravish yasovchi qo‘shimcha tarkibiban o‘xshaydi: uhunnuq (uzoq), dollo:xtїq (baxtli). K. Menges esa uni tungus tilidagi birgalik kelishigi, shunigdek, evenk tilidagi -t bilan yaqinligini ta’kidlaydi. A. Gaben ushbu affiksni qadimgi turkiy tildagi öñdürti (sharqqa), tashtürti (tashqari) so‘zlaridagi -ti bilan bog‘laydi. Boshqacha talqini ham mavjud. Ushbu so‘zlarni (öñdüri, öñdürti–oldinda) ravishdosh modeli deb ham qaraydilar.