O‘zbek tilshunosligi kafedrasi

3. O‘rin kelishigidagi ot: tur. Istambulda ishliyorum (Istambulda ishlay-man), tat. Qa°zanda tїram (Qozonda yashayman), qirg‘. Bїz sha:rda turabїz (Biz shaharda yashaymiz).
Ushbu model barcha turkiy tillarda tarqalgan.
Turkiy bobotilda -da li kelishik 2 ta ma’noga ega: 1) o‘rin; 2) predmetdan yoki predmetning o‘zidan yasalgan. So‘ngra alohida chiqish kelishigi hosilasidan keyin -da affiksi faqat joylashgan o‘rinni ko‘rsatadigan bo‘lgan.
4. Chiqish kelishigidagi ot: tat. avїldan kildim, qirg‘. al uyden chїqti (u uydan chiqdi), ozarb. gardashїmdan mäktub aldїm va hokazo.
-danli chiqish kelishigi, aftidan, turkiy bobotilning ancha ilgari davrida vujudga kelgan.
5. Jo‘nalish kelishigidagi ot. Bu yerda 2 ta hodisani ko‘rib chiqish maqsad-ga muvofiqdir:
1) -a, -ya li jo‘nalish kelishigi. Bu model faqat harakatning yo‘nalishi, shuningdek, harakatning bilvosita obyektga yo‘nalishini ifodalaydi: o‘r.ozarb. biz burada gämiyä otururux (biz bu yerda kemaga minamiz). -a li jo‘nalish kelishigi o‘g‘uz tillarida tarqalgan;
2) -qa li jo‘nalish kelishigi. Ushbu model qipchoq tillari, shuningdek, Sibirdagi turkiy tillarga xosdir: o‘r.tat. urmang‘a baram (o‘rmonga boraman), Aftidan, ushbu 2 ta shakl turkiy bobotildayoq mavjud bo‘lgan.
Agar turkiy bobotilning tarqalishidan oldingi boshlang‘ich holatni nazarda tutadigan bo‘lsak, fe’lli so‘z birikmalari, shuningdek, atributiv so‘z birikmalar tub o‘zgarishlarga uchramaganligini ta’kidlash mumkin, sababi bobotil davrida kelishik tizimi hozirgi turkiy tillarda, asosan, saqlangan.
Turkiy tillarda faqat qadimgi o‘rin kelishigidagi fe’lli birikmalar yo‘qolgan. Ushbu birikmalardan faqat ozgina qoldiqlar qolgan, xolos.
6. Turkiy tillarda sodda gaplar. Turkiy tipologik qurilishdan qat’iy nazar, sodda gaplar ikkita asosiy tarkibiy a’zo–ega va kesim subyektidan va pridikatdan tashkil topgan bo‘ladi. Predikativlik gapning asosiy mantiqiy-grammatik shart-laridan biridir.
Turkiy tillarda sodda gaplar tarkibining qiyosiy-tarixiy tahlili nafaqat uning qadimgi tiplarini va ularning turkiy tillardagi umumiyligini aniqlashga, balki uning tarixiy-tadrijiy rivojlanish jarayonini kuzatishga ham yordam beradi. Sodda gaplarning tarkibiy elementlari nuqtayi nazaridan, qiyosiy-tarixiy grammatika uchun eganing ifodalanish usullari muhim ahamiyat kasb etadi. Turkiy tillarda, tarixiy jihatdan olganda, ega boshqa gap bo‘laklariga nisbatan ancha turg‘un hisoblanadi. Hamma turkiy tillarda barcha tarixiy davrlarda ega ot, olmoshlarning barcha turlari, shuningdek, otlashgan boshqa so‘z turkumlari orqali ifodalangan.
Kesimning ifodalanishida boshqacha manzara ko‘zga tashlanadi. Unda fe’l zamonlari taraqqiyoti, bog‘lovchi vositalar va sodir bo‘lgan ancha tarixiy o‘zgarishlar inobatga olinadi. Kesimning grammatik ifodalanishini otli yoki fe’lli gaplarning tiplari belgilaydi.