|
2.2. Egalik kategoriyasi. Egalikning maxsus affikslar yordamida ifodala-nishi turkiy tillarda juda qadimdan mavjud bo‘lib, u qadimgi bobotil davriga ham xosdir.
Egalik affikslarining dastlabki ko‘rinishlarini quyidagicha ko‘rsatish mumkin:
Shaxs
|
Birlik
|
Ko‘plik
|
|
Qo‘shimchalar
|
Qo‘shimchalar
|
Qo‘shimchalar
|
1-shaxs
|
-m, -їm//-im
|
-bїz//-biz, -їbїz//-ibiz
|
|
2-shaxs
|
{-ñ, -їñ//-iñ
{-g‘, -їg‘//-ig‘
|
{-ñїz//-ñiz, - їñїz//-iñiz
{-g‘їz//-giz, -їñїz//-iñiz
|
|
3-shaxs
|
-ї//-i, -sї//-si
|
-ї//-i, -sї//-si
|
|
Undoshlar bilan tugagan o‘zaklarda
Shaxs
|
Birlik
|
Ko‘plik
|
Qo‘shimchalar
|
Qo‘shimchalar
|
1-shaxs
|
at-їm (mening otim)
|
at-їbїz (bizning otimiz)
|
2-shaxs
|
at-їñ (sening oting)
at-їg‘
|
at-їñїz (sizning otingiz)
at-їg‘їz
|
3-shaxs
|
at-ї (uning oti)
|
at-ї (ularning oti)
|
Unli bilan tugagan o‘zaklarda
Shaxs
|
Birlik
|
Ko‘plik
|
1-shaxs
|
ata-m (otam)
|
ata-bїz (otamiz)
|
2-shaxs
|
{ata-ñ (otang)
{ata-g‘
|
{ata-ñїz (otangiz)
{ata-g‘їz
|
3-shaxs
|
ata-sї (otasi)
|
ata-sї (otasi)
|
Birinchi sxema keyinchalik biroz o‘zgarishlarga uchragan.
Barcha eski va yangi turkiy tillarda birinchi shaxs birlik affiksi -m, -їm//-im saqlangan. Bufer (ikki oradagi) unlilar sifatida u va ü unlilari xizmat qiladi. Ayrim turkiy tillarda bufer unlilari ї va i, ь va iga o‘tgan.
Ikkinchi shaxs birlik deyarlik barcha turkiy tillarda -ñ,-їñ//-iñ affiksi mavjud. Ikkinchi variant -g‘, -їg‘//-ig‘ esa qadimgi turiy obidalarda uchraydi. Hozirgi turkiy tillardan faqat chuvash tilidagina uning izlari qolgan: їvъl-u (sening o‘g‘ling)<og‘їlїg‘ yoki og‘lug‘. Oltoy tilida u ikkinchi shaxs ko‘plikdagi egalik affiksi -g‘ar, -їg‘ar tarkibiga kiradi. Ayrim turkiy tillarda ї, i>ь va i. Ushbu unlilar o‘rnida u va ü ham kelishi mumkin.
Ozarbayjon, turk, gagauz va qaraim tilining gali dialektida ushbu affiks -n,
- їn shakliga ega.
Uchinchi shaxs birlik affiksi -ї//-i, -sї//-si ko‘pchilik turkiy tillarda saqlangan. Ayrim turkiy tillarda ї va i unlilari ь va i ga aylangan. Tuva, xakas va shor tillarida -sї//-si affiksidagi -s intervokal holatda z ga aylangan: tuv. tevezi (uning tuyasi), xak. kimezi (uning kemasi), shor. kebezi (uning kemasi). Yоqut tilida -ї//-i>-a//-z: at-a (uning oti), ediy-z (uning katta singlisi); -sї//-si>-ta//-te: ag‘a-ta (uning otasi), jie-te (uning uyi).
Boshqird tilida -sї//-si affiksi -hь//-hi tarzida namoyon bo‘ladi: aоta-hь (uning otasi).
Chuvash tilida -ї//-ining singarmonistik variantlari unlilar uyg‘unligiga bo‘ysunmaydigan bitta iga birlashgan: s‘iri (uning yeri)~ їvъl-i (uning o‘g‘li). Chuvash tilida -їli o‘zaklar iga aylanadi: laji (uning oti)<laja (ot).
Turkiy tillarda 1-shaxs egalik affiksiniñ ko‘pligida bir necha variant mavjud: -bїz//-biz, -bїt//-bit, -mїz//-miz, -vїz//-viz, -vїs//-vis, -mъr//-mir.
Bulardan -bїz//-biz varianti qadimgi forma bo‘lib, qumiq, qorachoy-balqar, shor, oltoy, qirg‘iz, boshqird va tatar tillarida uchraydi: yulъbъz (bizning yo‘limiz), qum. atїbїz (bizning otimiz), qirg‘. atabїz (otamiz).
-bїt//-bit varianti esa faqat yoqut tilida mavjud: uolbut (bizning o‘g‘limiz), agab їt (bizning otamiz). Bu yerdagi oxirgi t<z bo‘lib, ancha eski z ning jarangsizlanishidan paydo bo‘lgan.
-mїz//-miz varianti dastlab<-bїz//-biz holatida bo‘lgan. Bu yerda b>m hodisasi ro‘y bergan. -їbїz//-ibiz variantidagi b ikki unli orasida mga aylanishi mumkin, shunigdek, m, n, ñ bilan tugagan o‘zaklardan keyin ham b>m sodir bo‘ladi. Ana shunday yo‘l bilan yoqut tilida -mїt varianti yuzaga kelgan: xatummut (bizning bekamiz).
Bunday holat chuvash tilida kuzatiladi: -mъr// -mir. Boshqa turkiy tillardagi z chuvash tilida rga o‘tgan. Shunday qilib, -mъr~-bїz sodir bo‘lgan.
-vїz//-viz varianti uyg‘ur tilida va o‘zbek tilining dialektlarida mavjud. Intervokal holatdagi -b<-v. Xuddi shu yo‘l bilan so‘z boshidagi -v tuva tilida -vїs//-visda paydo bo‘lgan. Tuva tilidagi so‘z oxiridagi z jarangsizlangan -vїs affiks <-ї-bїz.
-mїz//-miz varianti ko‘pchilik turkiy tillarda uchraydi.
Ikkinchi shaxs ko‘plikda affikslarning qadimgi variantlarida qayta taqsimlanish sodir bo‘lgan. Ayrim turkiy tillarda -ñїz//-ñiz mustahkam o‘rin olgan. Bunday tillar jumlasiga o‘zbek, qozoq, no‘g‘oy, qoraqalpoq, qrimtatar, turkman tillari kiradi. Turk, gagauz, ozarbayjon va qaraim tilining gali dialektida ushbu affiksning -ñїz//-niz,-їnїz//-iniz variantlari mavjud. Qaraim tilining tarakay dialektida yїz//-yiz, -їyїz//-iyiz formasi vujudga кelgan. Tatar, boshqird, qumiq, qorachoy-balqar tillarida -g‘їz//-g‘iz qabul qilingan. Ba’zilarida -ї//-i> -ь//-i. O‘g‘uz tillarida qisqa unlilar u va ü variantlari mavjud bo‘lgan bo‘lishi mumkin.
Dastlab, faqat bitta -ñїz//-ñiz affiksi mavjud bo‘lgan deb taxmin qilinadi. Ayrim turkiy tillarda, chunonchi, tatar va qumiq tillarida ikki unli o‘rtasidagi -ñ> g‘: tat. aоwьlьg‘ьz (ovulingiz), qum. atїg‘їz (otingiz).
-ñїz-g‘їz affikslari variantlaridagi -ñ~g‘ holati turkiy bobotilda 2-shaxs egalik affiksi ko‘pligining ikkita varianti -ñ(-їñ) va -g‘(-їg‘) mavjud bo‘lganligi bilan izohlanadi. Bular ikkalasi -їz(-iz) formanti orttirilishi bilan ko‘plikni vujudga keltirishi mumkin. Ana shu yo‘l bilan vujudga kelgan -ñїz//-ñiz va -g‘їz//-g‘iz ko‘plik formasi turli turkiy tillarga tarqalgan.
Ikkinchi shaxs egalik affiksining ko‘pligi tuva va xakas tillarida ancha ajratiladi: tuv. -їñar, -ñar yoki -iñer, -ñer, xak. -їñar, -ñar yoki -iñer, -ñer. Birinchi tarkibiy qism allaqachon ma’lum bo‘lgan 2-shaxs egalik affiksining birligi -ñ va -ar//-er ko‘plik qo‘shimchasidan iborat. Mana shu sxema asosida 2-shaxs egalik qo‘shimchasining ko‘pligi qirg‘iz tilida: ata-ñar (bizning otamiz).
Oltoy tilida 2-shaxs egalik affiksining birligi -їg‘ar//-igar shakliga ega: do-
Do'stlaringiz bilan baham: |
