O‘zbek tilshunosligi kafedrasi

Juda, eng ma’nosidagi äñ kuchaytiruv yuklamasi ko‘pchilik turkiy tillarda turli fonetik o‘zgarishlarda uchraydi: o‘zb. eng; qoz., qirg‘., q.qalp., shor,: eñ; turkm. iñ, iññen; tat., iñ ya°xshь ozarb. än yaxshï (eng yaxshi); tur. en güzel(eng go‘zal); qirg‘. eñ jaman (eng yomon); olt. eñ daqshï; qoz. eñ jaqsï kabi.
La//lä kuchaytiruv yuklamasi ham turkiy tillarda ishlatiladi: berge le(aftidan, beradi), durgey le (mayli, yuraversin); shor. Pir le kiji keldi (Faqat bir kishi keldi); turkm. Men ishleyin le? (Xalaqit bermanglar, men ishlay); xak. Chalgis xoptïg‘a la aylaxtanchatxan (Faqat bir kaltakesak aylanadi); tat. Ey lä qa°ytmьym (E, yo‘q, qaytmayman).
Oq//ök kuchaytiruv yuklamasi barcha turkiy tillarda tarqalgan: olt. Bu oq kün (Xuddi shu kun); xak. Pastux xaydag‘, xoylar andag‘ox (Cho‘pon qanday bo‘lsa, qo‘ylar han shunday bo‘ladi); no‘g‘. Solqun oq (Xuddi shu kun); qoz. Pili, maqъl-aq (Mana endi, ma’qul); o‘zb. Birinchi yilda-oq (Hali birinchi yilgayoq); chuv. chъnag‘ax(aslida); tat. Shulay uq (shunday ham) va hokazo.
Oq//ök yuklamasi tarkibida q/k mavjud bo‘lgan boshqa yuklamalar bilan genetik jihatdan aloqador bo‘loshi mumkin. Bunga misol tariqasida ozarbayjon tilidagi ki, o‘zbek tilidagio ku yuklamalarini keltirish mumkin: ozarb. O ki yaxshï adamdïr (U yaxshi odamdir); o‘zb. U keldi-ku.
Cha//chä affiksi buyruq maylining 2-shaxs birligida kuchaytirish ma’nosida qo‘llaniladi: tat. Kil-shä (Kel-chi); o‘zb. O‘qi-chi; q.balq.Jaz-chï (Yoz-chi); boshq.Kil-si (Kel-chi); no‘g‘.Kёrset-shi (Ko‘rsat-chi); qoz. Ber-shi (Ber-chi) kabi.
4. Chegaralov yuklamalari. Chegaralov yuklamasi qana//qїna (faqat) qip-choq arealida, shuningdek, o‘zbek, uyg‘ur tillarida taqalgan. Sharqiy qipchoq va unga yaqin bo‘lgan qirg‘iz tilida birinchi bo‘g‘inda unli, boshqa barcha tillarda tor unli mavjud holda uchraydi: qoz., q.qalp., no‘g‘., qirg‘: qana//g‘ana; ba’zan old qator unli bilan: kene//gene: tat., boshq., barab. tat.: qїna//g‘їna, kїna//gїna–dastlabki ikkitasida 4 ta fonetik variantgacha mavjud: chuv. kїna, uyg‘. kinä//g‘ina//kinä//ginä: o‘zb. qina//gina, qar. g‘їna//kїna.
Qadimgi runik yodgorliklarda bu yuklama qїna shakliga ega: Az-qїna türk budun yorїyur ämis (Ozgina turk xalqi yurar ekan), Ulug‘ Irkin az-qїna ärin tezip bardї (Ulug‘ Erkin ozgina erkak bilan qochib bordi). Ayrim yodgorliklarda qїna//qїya kichraytiruv-ajratuv yuklamasi ma’nosida ishlatiladi: og‘ulqїya (o‘g‘ilcha), qїzqїya (qizcha) kabi.
Kuchaytiruv yuklamasi qoy turli tillarda iltimos, istak, qat’iylik ma’nolariga ega. Qipchoq va unga yaqin bo‘lgan qarluq tillarida turli fonetik variantlarda tarqalgan: qoz., q.qalp., qirg‘. qoy//g‘oy.
Qirg‘iz tilida fonetik va semantik taraqqiyot natijasida ushbu yuklama -g‘o (so‘roq), gagauz tilida ko (pust), uyg‘ur tilida qiñ‘u, o‘zb. ku//yu//u (axir, nahotki) yuklamasi, aslida, qoy fe’liga borib taqaladi. Ehtimol, bu yuklama runik yodgorliklarida uchrashiga qaramay, ancha keyingi paytlarda yuzaga kelgandir: Bödkä körigmä bäglär gü yañїltachїsїz (Ko‘ziga faqat mol-mulki ko‘rinadigan beklar, sizlar gumrohsizlar).
Aq chegaralov yuklamasi muayyan mintaqada, asosan, qipchoq tillarida tarqalgan. Bunda bir qancha tillarda so‘z boshidagi unli lablanmagan bo‘lishi mumkin, ammo ko‘pchilik tillarda u lablangan: qoz. aq, chuv. ah, barab.tat., olt., shor. oq, boshq. uq. Runik, arab, uyg‘ur alfavitlarida yozilgan qadimgi yozma yodgorliklarda ham qo‘llanilgan: On-oq tün budunïn sayu itmiz (Shu kecha biz ham bir qabilaga elchilarni jo‘natdik). Yemdi-oq aydїm (Endigina aytdim). Bir-oq og‘lї erdi bu Aytoldїnїñ (Bu Oyto‘ldining yagona o‘g‘li edi). Isiñ küchig bärtim-ök, bän özüm yälmäg yätä їttїm-oq (Mehnatni, kuchni berdim, axir, men o‘zim uzoqlarda bosqin uyushtirib turdim, axir (To‘nyuquq, 52).