O‘zbek tilshunosligi kafedrasi o‘zbek terminologiyasi fanidan ma’ruza matnlari

Ruscha-baynalmilal murakkab qo‘shma terminlarning o‘zlashishi
Hozirgi o‘zbek terminologiyasi tizimida haddan ziyod miqdordagi ruscha-baynalmilal murakkab qo‘shma terminlar qo‘llanmoqda. Ushbu murakkab qo‘shma terminlarning ma’lum qismi o‘zbek tili tomonidan tayyor, asl holda o‘zlashtiriladi: general–mayor, unter – ofitser, shtab – kvartira, samolyot – snaryad, pistolet–pulemyot, marsh–parad, radiometr–rengenometr, shtab-kvartira va h.k. Bunday o‘zlashmalar o‘zbek terminologiyasining salmoqli ulushini tashkil etadi.
Boshqa bir guruh murakkab qo‘shma terminlarning so‘z tartibi o‘zbek tiliga o‘zlashish asnosida o‘zgaradi: uchuvchi –inspektor (lyotchik-inspektor), kosmonavt- uchuvchi (lyotchik – kosmonavt), mexanik - injener (injener – mexanik), amfibiya - tank (tank –amfibiya), buldozer – tank (tank-buldozer), urolog- vrach (shifokor) (vrach –urolog) va h.k .
Ruscha-baynalmilal murakkab qo‘shma terminlarning uchinchi bo‘lagi o‘zlashish jarayonida qisman yoki to‘la o‘zbekcha leksik birliklar bilan almashtiriladi:
Murakkab qo‘shma terminning komponentlaridan biri o‘zbekcha so‘z bilan almashtiriladi ( yoxud kalkalanadi): shlem-niqob (shlem-kaska), samolyot – nishon (samolyot –mishen), havo desanti (vozdushno-desantniy), o‘qchi –radist (strelok –radist), mina – tuzoq (mina-lovushka), odam-amfibiya (chelovek-amfibiya), kilovatt-soat (kilovatt-chas), maktab-internat (shkola – internat), alfa-nurlar (alfa-luchi), alfa-yemirilish (alfa –raspad), gamma-nurlar (gamma – luchi) va h.k. Bunga o‘xshash terminlar o‘zbek tiliga o‘zlashish chog‘ida so‘z tartibini saqlanib qoladi.
Murakkab qo‘shma terminlarning komponentlaridan biri o‘zbek tilidagi mutanosib so‘z bilan almashtiriladi ( yoki kalka yo‘li bilan tarjima qilinadi). Bunday holatda murakkab qo‘shma terminlarning so‘z tartibi o‘zbek tilida o‘zgaradi: tutuvchi – samolyot (samolyot-perexvatchik), buzg‘unchi – samolyot(samolyot-narushitel),raketaeltar-samolyot (samolyot-raketanosets), demokrat-shoir (poet-demokrat) va h.k.
Murakkab qo‘shma terminlarning har ikki komponenti o‘zbekcha ekvivalenti bilan almashtiriladi (yoxud kalkalanadi). Bunday vaziyatda o‘zlashma terminning so‘z tartibi o‘zgarishga uchramaydi: o‘ra-tuzoq (yama-lovushka), uchish – qo‘nish (vzlyotno-posadochniy), harbiy-havo (voyenno-vozdushniy), harbiy-dengiz (voyenno-morskoy), harbiy-dala (voyenno-polevoy), ijtimoiy-iqtisodiy (obshestvenno-ekonomicheskiy) va h.k
O‘zlashma murakkab qo‘shma terminlarning har ikki komponenti o‘zbekcha mutanosibi bilan almashtiriladi (yoxud kalkalanadi), bunda murakkab qo‘shma terminlarning so‘z tartibi o‘zgaradi: mutaxassis – askar (soldat-spetsialist), mo‘ljalchi-o‘qchi (strelok-navodchik), qiruvchi-uchuvchi (lyotchik-istrebitel), kuzatuvchi–uchuvchi (lyotchik-nablyudatel), sinovchi – uchuvchi (lyotchik-ispitatel) va h.k
Hozirgi o‘zbek tili terminologiyasida kalkalash yo‘li bilan yangi termin yasash masalasiga alohida diqqat qaratiladi. Ruscha-baynalmilal terminlarni to‘la yoki qisman tarjima qilish usuli bilan hosil qilingan o‘zbek tili terminlari mavjud terminologiya tizimining yana ham kengayishi va boyishida muhim ahamiyat kasb etadi.
X1X asrning ikkinchi yarmi – XX asrning boshida ruscha-baynalmilal leksikaning o‘zbek tili so‘z boyligi tarkibiga shiddat bilan kirishi kuzatiladi. O‘zbek adabiy tili xorijiy so‘z va terminlarni o‘zlashtirish jarayonida ularni nafaqat tayyor, asl holda qabul qildi, balki kalkalash usuliga tayangan tarzda to‘laligicha yoxud qisman tarjama qilish yo‘lidan bordi. XX asrning boshlarida ko‘pgina ruscha-baynalmilal terminlar o‘zbek tiliga o‘girilgan edi. Chunonchi: uchuvchi (aviator), tintuv (obisk), ot quvvati, ot kuchi (loshadiynaya sila), otashxona (parovoz), otash kema (paroxod, korabl), davlat dumasi (gosudarstvennaya duma), dunyo ilmi (svetskiye nauki), erkinlik (svoboda), jadidchi (novator), spirtlik ichkuliklar (spirtniye napitki) shular jumlasidandir (Usmonov 1981). Bunga o‘xshash ancha erta yasalgan terminlarning aksariyati bugungi til qonuniyatlariga bo‘ysungan holda hozirgi o‘zbek tilida faol qo‘llanishda davom etmoqda.
Xullas, hozirgi zamon o‘zbek tili terminologiyasi ruscha-baynalmilal elementlarni struktur (so‘z yasovchi) hamda semantik kalkalash orqali sezilarli tarzda boyib bormoqda.
Struktur kalkalash yasama so‘zlar, qo‘shma so‘zlar va so‘z birikmalari chegarasida sodir bo‘ladi.