O‘zbek tilshunosligi kafedrasi «hozirgi o‘zbek tili» fanidan o‘quv- uslubiy majmua

Jo‘nalish kelishigi. JK ko‘rsatkichi - [-ga]. JK semantikasiga yo‘nalganlik, xoslik, tenglashtirish kabi ma’no turi xos. Bu ma’nolar birikuvchi so‘zlarning xususiyatidan kelib chiqib o‘zgarib ketaveradi: ukamga olmoq, maktabga bormoq. Birinchi birikmada «atalganlik» ma’nosi (uka) va (ot), ikkinchi birikmada «yo‘nalganlik» ma’nosi (maktab) va (bormoq) so‘zlarining lug‘aviy va grammatik ma’nosiga bog‘liq. JK UGMdagi kategorial ma’no esa «oldingi so‘zni keyingi so‘zga hol va to‘ldiruvchi vazifasida bog‘lash*.

O‘rin-payt kelishigi. O‘PK ko‘rsatkichi – [-da]. O‘PK KK UGMsini «oldingi so‘zni keyingi so‘zga hol va to‘ldiruvchi vazifasida bog‘lash» tarzida xususiylashtiradi. O‘PK va JK «yo‘nalganlik» va «o‘rinlashganlik» yondosh ma’nosi bilan farqlanadi.

O‘PKning BK bilan o‘rin almashishiga misol: Sitora 1998-yil (da) tug‘ildi. Bunday almashish kam uchraydi. O‘PK qo‘llanishida so‘zda makon, zamon, obyekt, vosita kabi ma’nolar yuzaga chiqadi: 1. Munira kompyuterda yozdi (vosita). 2.Vodiylarni yayov kezganda, Bir ajib his bor edi menda (payt). (H.Olim.) Hammasi muqaddas kitoblarda aytilgan (makon).