O‘zbek tilshunosligi kafedrasi «hozirgi o‘zbek tili» fanidan o‘quv- uslubiy majmua

Olmosh	Qo‘shma	Juft
Takroriy
2. Ko‘rsatish	ana bu, mana u	u-bu	o‘sha-o‘sha, shu-shu
4. So‘roq	nima uchun, nima maqsadda	-	kim-kim, nima-nima?
5. Belgilash	har kim, har nima	-	barcha-barcha, butun-butun
6. Bo‘lishsizlik	hech kim, hech nima	-	-

O‘zbek tilida olmoshning yasalishi masalasi munozarali. Olmoshning yasalish xususiyati tadqiqi tilshunosligimiz oldida turgan vazifalardan.

Boshqa turkumlarga oid so‘zlarning olmoshga ko‘chishi (pronominalizatsiya)

Nutqdagi ma’lum sharoitga qarab ba’zi ot, sifat va sonlarning asl ma’nosi o‘zgarib abstraktlashadi, umumlashadi – olmoshga yaqinlashadi. Bu hodisa tilshunoslikda pronominalizatsiya deyiladi. (pronom-lotincha olmosh degan ma’noni bildiradi). Bu hodisa tufayli ot narsani, sifat belgini, son esa miqdorni bildirmay, olmoshlarga o‘xshab ularga ishora qiladi. Masalan, odam, kishi, inson, nafas, ish kabi otlar; ba’zi, boshqa, ayrim, tubandagi, quyidagi kabi sifatlar; bir soni olmoshga yaqinlashadi, olmosh vazifasida qo‘llanadi. Masalan: Uning ko‘nglini olishga bir inson topilmadi (hech kim topilmadi). Sizni bir odam chaqiryapti (sizni kimdir chaqiryapti). Yaqin kunda bajarilishi lozim bo‘lgan vazifalarimiz tubandagilardan iborat (shulardan iborat).

Quyidagi turkumlarga tegishli ayrim so‘zlar olmoshga ko‘chadi: 1) ot: odam, kishi, inson, narsa, ish: Shularni ko‘rib hayron qolasan kishi. Kecha yomon bir ish bo`ldi.. 2) sifat: ba’zi, boshqa, ayrim, tubandagi, quyidagi: Ba’zilar bu qoidalarga rioya qilishmaydi. 3) son: bir: Sizni kabinetda bir odam kutyapti. Umuman olganda, bir, bar, hech so‘zlari bilan keladigan ko‘pgina so‘zlar olmoshga ko‘chishi mumkin: hech narsa, bir narsa, har yerda.

Eski o‘zbek tilida men olmoshi o‘raida kamina (hozir ham ishlatiladi), kaminai kamtarin, bandai ojizingiz kabi so‘zlar ham qo‘llangan.

Faqir birinchi shaxs o‘rnida yoki «men», «sen» olmoshlari bilan birgalikda ishlatilib, so‘zlovchining kamtarlik qilayotganini ifodalaydi. Masalan: Tabibiy entikdi: - Faqiringiz vijdonim buyurgan gapni aytdim. Sizdek muhtaram zot taklif etadi-yu, bizdek faqir bosh tortadimi.

Kamina kamtarlik yoki odob yuzasidan «men» so‘zi o‘rnida ishlatiladi. Masalan: Kaminaning sizga bo`lgan hurmati g‘oyat samimiy. Kamina ham suhbatlaringizni sog‘ingan ekanman. (P.Qodirov). Xiva xonining saroyida ham kaminaning ko‘z-quloqlari bor. (Sh. Toshmatov).

Banda (bandai ojizingiz) so‘zi o‘zini kamtar tutish, murojaat qilayotgan shaxsga hurmat bildirish ma’nosini ifodalaydi. Masalan:-Amirim,-dedi mo‘ysafid soqolini tulamlab, - bu xokisor bandangizning (bandai ojizingizning) bir qoshiq qonidan keching. (P.Qodirov).