O‘zbek tilshunosligi kafedrasi «hozirgi o‘zbek tili» fanidan o‘quv- uslubiy majmua

Download 1,5 Mb. bet 61/184 Sana 24.08.2021 Hajmi 1,5 Mb. #154722

Bu sahifa navigatsiya:

• 2. Ko‘rsatish
• 5. Belgilash
• 6.Bo‘lishsiz-lik
• Olmosh derivatsiyasi.
• Affiksatsiya usuli.
• Kompozitsiya usuli

Jadvalda olmoshning “yasama” shaklini berishda tilshunos olim G‘.Zikrillayev fikriga tayanib, lug‘aviy shakl qo‘shimchasi inobatga olindi.

Olmoshda shaxs, hurmat, miqdor, munosabat ma’nosining mujassamligi va ularning nutqda rang-barang usulda namoyon bo‘lishi tilshunosligimizda aniqlangan. Masalan, kishilik olmoshidan [men], [biz] so‘zlovchi, [sen], [siz] tinglovchi, [u], (ular) o‘zga shaxsni bildiradi. Miqdor ma’nosining ifodalanishi jihatidan [men], [sen] birlikni; [biz], (sizlar), (senlar), (bizlar) ko‘plikni; [siz], (ular) birlikka ham, ko‘plikka ham betaraf ma’noni anglatadi. Hurmat ma’nosi II, III shaxs olmoshiga xos. Munosabat ma’nosi kishilik olmoshining kelishik qo‘shimchasini olib o‘zgarishida yuzaga chiqadi. Kishilik olmoshiga egalik ma’nosi ham xos. Ushbu olmosh qaratqich kelishigida egalik ma’nosini bildiradi: bizning universitet. O‘zbek tilida egalik ma’nosi kishilik olmoshiga [-niki] qo‘shimchasini qo‘shish bilan ham ifodalanadi: meniki, bizniki, seniki kabi. Yuqoridagi ma’nolarning ifodalanish tarzini boshqa LMGda ham kuzatish mumkin.

Olmosh derivatsiyasi. Olmosh o‘ziga xos so‘z yasalish tizimiga ega. U – affiksatsiya va kompozitsiya usuli. Ko‘rsatish, belgilash-jamlash, gumon, bo‘lishsizlik olmoshlari sirasida yasalmalari ham mavjud. SHuningdek, o‘zga turkum so‘zlaridan derivatsiyaning boshqa ko‘rinishlari asosida ham olmosh vujudga kelgan: [birov], [butun], [yalpi], [jami], [falonchi] kabi.

Affiksatsiya usuli. Affiksatsiya usuli gumon olmoshida uchraydi. Bu usul bilan asosan olmoshdan olmosh yasaladi.

Yasash asosiga qo‘shilib, olmosh hosil qiluvchi affiksning so‘z yasash darajasi ham turlicha: [-alla], [-dir]. Bu affiksning har biri turli derivatsion qolip tarkibida olmosh yasaydi: [-alla+so‘roq olmoshi/narsa = 1) asosdan anglashigan narsa/predmetning gumonligi] qolipi hosilalari quyidagicha: [allakim], [allanima], [allanarsa], [allakim], [allaqaer] kabi.

[so‘roq olmoshi+ - dir= 1) asosdan anglashigan narsa/predmetning gumonligi] qolipi quyidagi olmoshlarni beradi: [kimdir], [nimadir], [qaerdadir], [qachondir], [qaysidir] kabi.

Kompozitsiya usuli. Bu usul vositasida qo‘shma (ko‘rsatish, so‘roq, belgilash, bo‘lishsizlik), juft (ko‘rsatish) va takroriy (ko‘rsatish, so‘roq, belgilash) olmoshlar yasaladi (24a-jadval):

24a- jadval