O‘zbek tilshunosligi kafedrasi «hozirgi o‘zbek tili» fanidan o‘quv- uslubiy majmua

19-ma’ruza. O‘zbek tilida numerativlar.

Reja:

1. 
   Numerativlar.
   
2. 
   Numerativli birikuvlarning qoliplari.
   
3. 
   Aloqa-munosabat kategoriyalarning son turkumida voqelanishi.
   

Sanoq sonning hisob so‘zi bilan qo‘llanilishi. Sanoq son o‘lchov birligini ifodalovchi so‘z bilan birga qo‘llanilishi ham mumkin: [gektar], [tanob], [tosh], [bosh], [tup] kabi. Bunday so‘z hisob so‘zi (numerativ) deyiladi. Hisob so‘zi, odatda, ot turkumidan bo‘ladi va alohida LMG ni tashkil etadi.

Hisob so‘zi o‘zi birikkan son bilan birga ajralmas sintaktik birlikni tashkil etib, gapda bir sintaktik pozitsiyadan o‘rin oladi.

Hisob so‘zi qadimdan o‘zbek tilida faol qo‘llangan. Bugungi kunda ularning ayrimi butunlay iste’moldan chiqib ketgan yoki juda kam ishlatiladi. Ularga [qadoq], [jon], [tanob], [gaz], [sarjin], [paysa], [taxta], [enlik], [so‘lkavoy], [tosh], [pud], [mahal], [yumaloq] (choy), mehnat kuni (uch mehnat kuni).

[Gektar], [gradus], [kilovatt-soat], [kubometr], [metr] (santimetr, millimetr), [minut], [par], [pachka], [sotix], [tsentner], [mehnat kuni] kabi hisob so‘zi o‘zbek tiliga XX asrda kirib kelgan.

Hisob so‘zi tizimi ochiq sistema.

Hisob so‘zi LMG si quyidagi mikrosistemalardan tashkil topadi:

1. 
   Predmetni yakkalab hisoblash uchun ishlatiladigan hisob so‘zi: [bosh], [nafar], [dona], [nusxa], [tup], [jon].
   
2. 
   Predmetni butun yoki to‘daning qismi sifatida hisoblash uchun ishlatiladigan hisob so‘zi: [burda], [varaq], [luqma], [parcha], [poy], [siqim], [tilim], [tomchi], [to‘g‘ram], [chaqmoq], [chimdim], [shingil], [qultum].
   
3. 
   Predmetni to‘dalab, guruhlab hisoblash uchun ishlatiladigan hisob so‘zi: [bog‘], [gala], [guruh], [dasta], [to‘da], [to‘p], [shoda], [quchoq], [hovuch].
   
4. 
   Predmetni juftlab hisoblash uchun ishlatiladigan hisob so‘zi: [juft], (par).
   
5. 
   Predmetning og‘irlik o‘lchovini hisoblash uchun ishlatiladigan hisob so‘zi: [gramm], [kilogramm], [litr], [pud], [tonna], [tsentner], [misqol], [qadoq], [botmon], [kosa], [piyola], [qop], [qoshiq], [quti].
   
6. 
   Predmetning uzunlik va masofa o‘lchovini hisoblash uchun ishlatiladigan hisob so‘zi: [qadam], [qarich], [quloch], [metr], [tosh], [chaqirim], [kilometr].
   
7. 
   Yosh hisobini bildirish uchun ishlatiladigan hisob so‘zi: [yashar], [yoshdagi], [yoshli].
   
8. 
   Vaqt o‘lchovini hisoblash uchun ishlatiladigan hisob so‘zi: [asr], [yil], [kun], [kecha-kunduz], [oy], [hafta], [daqiqa], [soniya].
   
9. 
   Qiymat o‘lchovini hisoblash uchun ishlatiladigan hisob so‘zi: [so‘m], [tiyin], [miri], [paqir], [dinor], [dollar], [evro], [rublь].
   
10. 
    Harakat miqdorini hisoblash uchun ishlatiladigan hisob so‘zi: [marta], [karra], [qatla], [daf’a], [sidra].