O‘zbek tilining izohli lug‘atida so‘zlarga etimologik ma’lumot berish

24-amaliy mashg‘ulot

O‘zbek tilining izohli lug‘atida so‘zlarga etimologik ma’lumot berish

Topshiriq

“O‘zbek tilining izohli lug‘ati” 2 tomli, 1981-yil va “O‘zbek tilining izohli lug‘ati” 5 jildli, 2006-yildagi nashrlaridagi etimologiyasi keltirilgan so‘zlarni tahlil qiling va solishtiring.

Javob: 1981-yilda nashr etilgan “O‘zbek tilining izohli lug‘ati”da bosh so‘zdan keyin katta qavs ichida uning etimologiyasiga, kelib chiqishiga, qaysi tildan o‘zlashtirilganligiga oid ma’lumot berilgan. Masalan: Axta [mug‘].

Bir necha so‘zdan tashkil topib, bir so‘z shakliga kelib qolgan, lekin shunday bo‘lsa-da, qismlarga ajratsa bo‘ladigan ayrim so‘zlarning kelib chiqishi ham ko‘rsatilgan. Masalan, Bugun [asli bu + kun]

Rus tilidan o‘zlashgan, fonetik o‘zgarishga uchragan, o‘zbek tilidagi shakli asl shaklidan uzoqlashgan o‘zlashtirma so‘zlarning etimologiyasi ham berilgan. Masalan, Qulupnay [ r klubnika]. Bunda qulupnay so‘zi rus tilidan o‘zlashtirilganligi uchun uning asl holati (klubnika) dan oldin r harfi qo‘yilgan.

Fors va tojik tillaridan o‘zlashtirilgan so‘zlarga umumiy f-t (fors-tojik) belgisi qo‘yilgan. Masalan, Azmoyish [f-t] – razm solib, chamalab yoki surishtirib bilmoq.

O‘zbek tiliga boshqa tillardan rus tili orqali ruscha shaklida kirgan so‘zlarning etimologiyasi ham ko‘rsatilgan. Bunda so‘z rus tili orqali kirib kelganligi sababli r harfi va katta belgisi (<) bilan rus tiliga qaysi tildan kirib kelganligi ko‘rsatilgan. Masalan, Revolyutsiya [r]. Bundan revolyutsiya so‘zi fransuz tilidan rus tili orqali o‘zbek tiliga kirib kelganligini bilib olishimiz mumkin.

Yasama yoki qo‘shima so‘z qismlari boshqa-boshqa tillarga mansub bo‘lsa, katta qavs ichiga qo‘shma yoki yasama so‘z qismlari qaysi tilga tegishliligi + ishorasi bilan berilgan. Masalan, Vatangado [a+f-t]. Bundan vatangado so‘zi arabcha (vatan) va fors-tojikcha (gado) so‘zlaridan hosil qilinganligini bilib olishimiz mumkin.

Lug‘atda o‘zlashma so‘zlarga o‘zbekcha qo‘shimcha qo‘shish orqali yasalgan yasama so‘zlarning etimologiyasi berilmagan.

2006-yilda nashr etilgan “O‘zbek tilining izohli lug‘ati”da so‘zlarning etimologiyasi katta qavs ichida qaysi tilga oid bo‘lsa o‘sha tilning bosh harfi bilan berilgan. Masalan, Adabiyot [a].

1981-yildagi nashrdan farqli o‘laroq bu nashrda bosh so‘zdan so‘ng katta qavs ichida arab va fors tilidan kirib kelgan so‘zlarning arab va forscha yozilgani ham berilgan.