O‘zbek tilini sohada qo’llanishiva adabiyoti fakulteti

Tanqidiy fikr yuritish
Hatto siz matn ishonarli ekanini bilsangiz ham, uni o‘z manbalaringizda ishlata olsangiz ham, unga tanqidiy munosabatda bo‘lishingiz muhimligicha qoladi.
Bu yondashuv balki, o‘qish davomida eng oson o‘rganiladigani bo‘lishi mumkin. Istisno barcha akademik ish uchun muhimdir (tinglash, muhokama qilish va yozish).
Tanqidiy o‘ylash faqatgina siz eshitgan yoki o‘qigan narsangizni passiv qabul qilish emas, balki faol savol berish va baholash hamdir.
Siz o‘qiganda, ushbu savollarni o‘zingizga bering:

• 
  Bunda muhim fikr nima?
  
• 
  Yozuvchining argumenti mantiqiy rivoj topadimi?
  
• 
  Berilgan namunalar foydalimi? Qolgan namunalar yaxshiroq bo‘lishi
  

mumkinmi?

• 
  Muallifning qandaydir kamchiliklari bormi?
  
• 
  Dalil ishonarli taqdim etilganmi?
  

• 
  Men muallif fikriga qo‘shilamanmi?
  

3-reja:

Mavzu bo‘yicha jamlangan faktlar mohiyat e’tibori bilan har xil bo‘ladi. Ularni zaruriyligiga qarab asosiy yoki yordamchi (qo‘shimcha) fakt, mavzu qamrovi va hajmiga ko‘ra katta yoki kichik, o‘rniga ko‘ra birlamchi yoki ikkilamchi, maqsadiga ko‘ra asosli yoki asossiz, sifatiga qarab ishonchli yoki ishonchsiz, vazifasiga ko‘ra tasdiqlovchi yoki inkor etuvchi, davriyligiga ko‘ra o‘tkinchi yoki davomli, mohiyatiga ko‘ra aniq yoki noaniq, xizmat doirasiga ko‘ra umumiy yoki xususiy, ahamiyatiga ko‘ra ijobiy yoki salbiy, munosabatiga ko‘ra xolis yoki noxolis faktlarga bo‘lish mumkin. Faktlar doimo haqiqatni isbotlashga xizmat qilgan.
Asosiy faktik materialga daxldor bo‘lgan qo‘shimcha, yordamchi faktlarni to‘plash ham yangiliklar yozish jarayonigacha bo‘lgan muhim bosqichni tashkil etadi. Barcha faktlar ichidan eng asosiysini ajratish, ya’ni birinchi va ikkinchi darajali faktlarni farqlash zarur.
Faktlarni jamlashda bevosita voqea-hodisaning o‘ziga tegishli bo‘lgan dalillarga tayanilsa, ikkinchidan o‘sha hodisani ko‘rgan, eshitganlarning fikrlari qayd etiladi. To‘plashda amal qilinishi zarur bo‘lgan holatlar faktik materiallar bilan bog‘liq. Raqamlar, turli nomlar, iqtiboslar, geografik atamalar aniqlik bilan qayd etilishi zarur. Matn tuzuvchi ushbu ikki manbaga tayanishi zarur:

1. Hukumat qarorlari.			2. Qaysi soha, qaysi
Chunki bunda barcha			yo‘nalish bo‘yicha matn
yo‘nalishlar,			tayyorlash zarur bo‘lsa,
tendensiyalar, iqtisod,			shu soha vakillari,
fan,	texnika,		mutaxassislari bilan
madaniyat	bo‘yicha		suhbatlashish, sohaga doir
rejalar barcha-barchaga			adabiyotlar bilan tanishib
belgilangan bo‘ladi.			chiqish.

To‘plangan barcha faktlar yangilik sifatida qog‘ozga tushmasligi mumkin. To‘plangan faktlarning ahamiyatlisini ajratib olish lozim. Matn tuzuvchi mavzu mohiyatiga mos holda faktlarni yig‘adi, saralaydi, tanlaydi, ajratadi, umumlashtiradi, belgilaydi.
Matnshunoslikka oid adabiyotlarda qayd etilishicha, har qanday matn, u ilmiymi, rasmiymi, badiiymi – bundan qat’iу nazar, mantiq qoidalariga asosan shakllanishi lozim. Izchillik ana shu qoidaning birinchi talabidir. Matnda har bir so‘z, har bir gap va abzatslar o‘rtasida mantiqiy bog‘lanish va izchillik bo‘lishi lozim. Agar shunday bo‘lmasa, matnni tushunish qiyin bo‘ladi.
Tavsifiy matnlarda shaxs, narsa, voqea-hodisaning muhim belgilari aniq ma’lumotlar, sifatlovchi ifodalar orqali bayon qilinadi. Tavsiflashda shaxs yoki narsa-voqeani xolisona baholash muhim hisoblanadi. Bunday matnlar tilida xarakter-xususiyatni ifodalovchi sifatlar, belgining ortiqlik darajasini ifodalovchi leksik-grammatik vositalar, yasama sifatlar faol ishlatiladi. Shuningdek, shaxs harakat-holatining belgisini ifodalovchi ravishlardan o‘rinli foydalanish talab qilinadi.
Shunga ko‘ra, tavsifiy matn yaratish zaruriy til vositalarni to‘g‘ri tanlash va qo‘llashni, sifat va ravish yasalishi me’yorlarini, bunday so‘zlardagi belgi ifodasining darajalashini puxta bilishni taqozo etadi.