O‘zbek tiliga Davlat tili maqomi berilishi haqida. 7-,9-,10-moddalarining to‘liq matni. Davlat tili tushunchasi

Davlat tili haqidagi hujjatlar va ularning mazmun-mohiyati.
O‘zbekiston Respublikasining davlat tili – o‘zbek tili. Shundan kelib chiqib, qonun hujjatlariga nisbatan davlat tiliga oid bir qancha talablar mavjud. Ya’ni normativ-huquqiy hujjatlarning boshqa tilllardagi (masalan, rus, ingliz, ispan, arab, xitoy, fransuz, hind, yapon, nemis va h.k.) matni bo‘lish yoki bo‘lmasligidan qat’i nazar o‘zbek tilidagi matni bo‘lishi kerak. Ushbular O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi 4-moddasida, “Davlat tili haqida”gi (yangi tahriri) Qonunda aniq qilib belgilab qo‘yilgan. Biroq bugungi kunda amaldagi holat shuni ko‘rsatmoqdaki, normativ-huquqiy hujjatlarni qabul qilishda davlat tili qoidasi bilan bog‘liq turli darajadagi kamchiliklarni ko‘rishimiz mumkin.
Tilning rivojlanishi jamiyat rivojlanishi bilan uzviy bog‘liqdir. Til – bu ijtimoiy hayotdagi tarixiy, siyosiy va ijtimoiy o‘zgarishlarning ta'siri ostida bo‘lgan tirik organizm. Har qanday millatning tili – bu so‘zda aks ettirilgan uning tarixiy xotirasi. Ming yillik ma'naviy madaniyat, xalq hayoti tilda, uning og‘zaki va yozma shakllarida, turli janrdagi yodgorliklarda o‘ziga xos va o‘ziga xos tarzda aks ettirilgan. Va shuning uchun til madaniyati, so‘z madaniyati ko‘p, ko‘p avlodlarning ajralmas bo‘g‘ini sifatida namoyon bo‘ladi.
Tilni aloqa tizimi sifatida aniqlash mumkin, ularning ma'nolari shartli, ammo ma'lum tuzilishga ega bo‘lgan tovushlar va belgilar yordamida amalga oshiriladi. til jamiyati aloqasi
Til ijtimoiy hodisadir. Uni ijtimoiy shovqin tashqarisida o‘zlashtirib bo‘lmaydi, ya'ni. boshqa odamlar bilan aloqa qilmasdan. Garchi sotsializatsiya jarayoni imo-ishoralarga taqlid qilishga asoslangan bo‘lsa-da, tabassum va qichishish uslubi madaniyatni uzatishning asosiy vositasi bo‘lib xizmat qiladi. Uning yana bir muhim xususiyati shundan iboratki, agar ona tili, uning asosiy lug‘ati, nutq va tuzilish qoidalari sakkiz-o‘n yoshda o‘rganilgan bo‘lsa, qanday qilib unutishni amalda imkonsiz qilish mumkin, garchi inson tajribasining boshqa ko‘plab jihatlari butunlay unutilishi mumkin. Bu tilning inson ehtiyojlariga moslashuvining yuqori darajasini ko‘rsatadi; u holda odamlar o‘rtasidagi aloqa ancha sodda bo‘lar edi.
Til qoidalarni o‘z ichiga oladi. To‘g‘ri va noto‘g‘ri nutq mavjud. Tilda kerakli ma'noni ifodalash uchun so‘zlarning qanday birlashtirilganligini aniqlaydigan ko‘plab ko‘zga tashlanadigan va rasmiy qoidalar mavjud. Shu bilan birga, ko‘pincha turli xil lahjalar va hayotiy vaziyatlarning xususiyatlari bilan bog‘liq bo‘lgan grammatik qoidalardan og‘ish kuzatiladi.
Tilni ishlatishda uning asosiy grammatik qoidalariga rioya qilish talab etiladi. Til odamlar tajribasini tashkil qiladi. Shuning uchun, butun madaniyat kabi, umuman, qabul qilingan qadriyatlarni keltirib chiqaradi. Muloqot faqatgina uning ishtirokchilari tomonidan qabul qilinadigan, foydalanadigan va ular tushunadigan qadriyatlar mavjud bo‘lgandagina mumkin. Aslida, kundalik hayotda bir-birimiz bilan aloqa qilishimiz, asosan, bir-birimizni tushunishimizga bo‘lgan ishonchimizga bog‘liq.
Til – bu tovushlar va belgilarning kombinatsiyasi bo‘lib, ularning har biri ma’lum ma’noga ega. Til insonning o‘zaro munosabati va aloqasi uchun muhim vositadir. Til tufayli biz o‘z fikrlarimizni moddiy nutq shaklida ifoda eta olamiz. Til nafaqat aloqa vositasi, balki har bir xalqning tarixiy xotirasidir. Har bir tilda, ma'naviy madaniyatda, har bir millatning ko‘p asrlik tarixi o‘z aksini topadi.
Til aloqasi belgisi
Til ijtimoiy hodisadir, chunki ijtimoiy munosabatlardan tashqarida uni o‘zlashtirish mumkin emas. Inson tug‘ilgandan boshlab nutqsiz bo‘ladi. Axir, kichkina bola atrofdagilarning fonetik tovushlarini takrorlashni o‘rganishni boshlaganida, gapira boshlaydi va o‘ylash qobiliyati tufayli ularga to‘g‘ri ma'noni beradi.
Til vosita sifatida inson bilan aloqa
Inson tili ajoyib, noyob mo‘jizadir. Bizni boshqa jonzotlardan ajratib turadigan vosita hisoblanadi. Til inson bilan aloqa vositasi sifatida belgilangan. Bu tilning mumkin bo‘lgan ta’riflaridan biri, bu asosiy narsa, chunki u tilni uning tuzilishi, tuzilishi va boshqalar nuqtayi nazaridan emas, balki u nimaga mo‘ljallanganligi nuqtai nazaridan tavsiflaydi. Boshqa aloqa vositalari mavjud. Muhandis hamkasb bilan ona tilini bilmasdan gaplashishi mumkin, ammo agar ular chizmalardan foydalansalar, ular bir-birlarini tushunishadi. Rasm odatda quyidagicha belgilanadi xalqaro til texnik xodimlar. Musiqachi o‘z his-tuyg‘ularini musiqa orqali etkazadi va tinglovchilar uni tushunishadi. Rassom tasvirlarda o‘ylaydi va chiziqlar va ranglar yordamida ifodalaydi. Va bularning barchasi "tillar" dir, shuning uchun ular ko‘pincha "afishaning tili", "musiqa tili" deb aytishadi.

Shuningdek, «Davlat tili haqida»gi Qonunning 9-moddasiga ko‘ra davlat hokimiyati va boshqaruv organlarida ish davlat tilida yuritiladi va zaruriyatga qarab boshqa tillarga tarjima qilinadi.

Shu bilan birga, «Davlat tili haqida»gi Qonunning 10-moddasiga ko‘ra korxonalar, muassasalar, tashkilotlar va jamoat birlashmalarida ish yuritish davlat tilida, ishlovchilarining ko‘pchiligi o‘zbek tilini bilmaydigan jamoalarda davlat tili bilan bir qatorda boshqa tillarda ham amalga oshirilishi mumkin. Biroq bugungi kunda ayrim davlat tashkilotlarida ish yuritish davlat tilida emas, balki boshqa tillarda olib borish holatlari kuzatilmoqda.
Bu o‘z navbatida davlat tiliga bo‘lgan hurmat va e’tiborning pasayishiga sabab bo‘lmoqda.
Shuningdek, qonunchiligimizda ushbu normalarni buzganlik uchun javobgarlik belgilanmagan. Xususan, Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksining 42-moddasi «Davlat tili to‘g‘risidagi qonun hujjatlarini buzish» deb nomlangan bo‘lsa-da, ushbu modda davlat organlari va tashkilotlarida ish yuritishda davlat tili haqidagi qonun hujjatlari talablariga rioya etmaslik bilan bog‘liq munosabatlarni qamrab olmagan.
Bu hol ba’zi davlat organlarida davlat tili to‘g‘risidagi qonunchilikka rioya etilmasligiga va ish yuritish davlat tilida amalga oshirilmasligiga olib kelmoqda.

Yuqoridagi holatlarning oldini olish, davlat tilining nufuzini oshirish maqsadida davlat organlari va tashkilotlarida davlat tilida ish yuritishni qat’iy belgilash, ushbu talabga rioya etmagan mansabdor shaxslarni javobgarlikka tortish masalalarini belgilash lozim.

Shuni e’tiborga olib, Hukumat topshirig‘iga asosan, loyihada davlat tashkilotlarida davlat tilida ish yuritishni ta’minlamaganlik uchun mansabdor shaxslarga nisbatan ma’muriy javobgarlik belgilash nazarda tutilib, O‘zbekiston Respublikasining Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksi 42-moddasi ikkinchi qism bilan to‘ldirilmoqda.
Ya’ni ushbu moddaga: «Davlat organlari va tashkilotlarida ish yuritishda davlat tili haqidagi qonun hujjatlari talablariga rioya etmaslik, mansabdor shaxslarga bazaviy hisoblash miqdorining ikki baravaridan besh baravarigacha miqdorda jarima solishga sabab bo‘ladi» degan to‘ldirish kiritilmoqda.
Loyihani ishlab chiqishda xorijiy davlatlarning davlat tili sohasidagi qonunchilik tajribasi o‘rganildi.
Qonun qabul qilinishi natijasida davlat organlari, korxonalari va tashkilotlarida ish yuritishning to‘liq ravishda davlat tilida amalga oshirilishiga, ushbu sohada mansabdor shaxslarning mas’uliyati oshishiga va o‘z o‘rnida, davlat tilining rivojlanishi hamda unga bo‘lgan e’tiborning ortishiga olib keladi.
Til – ijtimoiy hodisa. Uni tabiat qonunlariga aloqasi yo‘q. Uni rivojlantirish ham, barbod qilish ham insonning qo‘lida.
Odamzodga yo‘qdan bunyod etish buyurilmagan, yo‘qdan bor qilolmaydi. Lekin borini rivojlantirish, boridan o‘ziga qo‘layini, mukammalrog‘ini barpo etish uchun aql berilgan.
Shu bilan birga, tabiat boyliklarini yo‘qotgan, yo‘q qilgan insonning o‘zi.
O‘zini anglagan, kelajagini o‘ylagan millat borki, o‘z tilini, qadriyatini, madaniyatini, maʼnaviyatini asrash uchun kurashgan, kurashadi – boyliklarini asragan millatning kelajagi bor.

O‘zbek tili, uning qudrati, shukuhini kimgadir isbotlash uchun birgina shu tilda ijod qilgan, o‘zbek millatining buyuk namoyandalari sharafiga 36 davlat, 74 ta davlatda ular sharafiga o‘rnatilgan yorgorliklarda ham bilsa bo‘ladi.

Ajdodlarimiz tomonidan tilimiz boyligi bo‘yicha qanchadan qancha bitiklar bitilgan bo‘lsa, mamlakat rahbarlari tomonidan Davlat tili maqomini mustahkamlash borasida tinimsiz qarorlar, farmonlar, qonunlar qabul qilingan.
Yaqin 4 yil davomida qabul qilingan millatning iqtisodi, siyosati, huquqi hamda maʼnaviyati borasidaga hujjatlar o‘zining tarixiyligi bilan ahamiyatli.
Shu borada yaqinda qabul qilinishi kutilayotgan O‘zbekiston Respublikasining Maʼmuriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksi 42- moddasiga o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritilishi, avvalo tilimizni yana-da hayotiyligini mustahkamlaydi hamda qonuniy zamirini taʼminlaydi.
42-modda ikkinchi qism bilan to‘ldirilmoqda, yaʼni ushbu moddaga: “Davlat organlari va tashkilotlarida ish yuritishda davlat tili haqidagi qonun hujjatlari talablariga rioya etmaslik, mansabdor shaxslarga bazaviy hisoblash miqdorining ikki barobaridan besh borabarigacha miqdorda jarima solishga sabab bo‘ladi” degan to‘ldirish kiritilmoqda.
Asosli to‘ldirish, avvalroq kiritilishi lozim bo‘lgan to‘ldirish hamda bu ikkinchi qism ish yuritish hujjatlarimizni anchayin tartibga soladi.

Ammo, Qonun qabul qilinishi boshqa, uni hayotga tadbiq etilishi boshqa, unga amal qilish va ijrosini taʼminlash boshqa narsa.

Avvalambor, qonun qabul qilinishi jarayoni bilan birgalikda idora, korxona, tashkilotlar hamda muassasalar, hokimiyat tizimlarida “Davlat tilida ish yuritish” masalalarini ham mustaqkamlashimiz zarurdek. Buning uchun:
– barcha taʼlim muassasalari bitiruv sinflari, guruhlari, kurslari uchun alohida “Davlat tilida ish yuritish” maxsus kurslari taʼlimini yo‘lga qo‘yish lozim. Bugungi kunda ushbu kurslarning dars mavzulari til va adabiyot fanlari mavzulariga qo‘shib yuborilgan. Bu mavzu bolalarimizga to‘liq yoritilib berilmagan.
– O‘quv dargohlari bitiruvchilari, vazirlik, korxona, tashkilotlar, hokimiyatlar uchun ilmiy asoslangan yagona “Davlat tilida ish yuritish” qomusiy qo‘llanmasini chop etilishi lozim. Deylik, ish yuritish hujjatlari qanday yozilishini bog‘chada, maktabda, kollejda, akademik litseyda, oliy o‘quv yurtida hamda ishxonalarda bir xil ekanligini yoshlarimiz bilsin, bu boradagi ishlarimiz tizimli bo‘lishi lozim. Bugungi kunda turli mualliflar hamda turli nashriyot va turli davrlarda chop etilgan “Davlat tilida ish yuritish” kitoblarida hujjatlar ham turli yuritilishi yozilgan – chalkashlik ko‘p.
-shuningdek, ish yuritishda Davlat tiliga amal qilmagan, uni qo‘pol tarzda bo‘zgan korxona rahbari bilan birgalikda o‘sha hujjatlarni tayyorlagan xodimga ham intizomiy chora ko‘rilishi lozim.
- har bir tashkilotdagi barcha ish yuritish hujjatlari, tashqi eʼlonlar, reklamalar, xizmat guvohnomalarida yozuvlar asosan, Davlat tilida bitilishi kerak.
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 4-moddasiga muvofiq, O‘zbekistonda davlat tili o‘zbek tilidir.
Shuningdek, 9- moddasiga ko‘ra davlat hokimiyati va boshqaruv organlarida ish davlat tilida yuritiladi va zaruriyatga qarab boshqa tillarga tarjima qilinadi. Qonunning 10-moddasiga ko‘ra esa korxonalar, muassasalar, tashkilotlar va jamoat birlashmalarida ish yuritish davlat tilida, ishlovchilarning ko‘pchiligi o‘zbek tilini bilmaydigan jamoalarda davlat tili bilan bir qatorda boshqa tillarda ham amalga oshirilishi mumkinligi belgilab qo‘yilgan.
Shu bilan birga 42-modda ham umumxalq muhokamasiga qo‘yildi. Xalqimizning xohish irodasi birinchi o‘rinda. Xalqning xalq, millat sifatida to‘la shakllanishi hamda o‘zligini rivojlantirish yo‘lida uning tilini ish yuritish hujjatlaridagi rolini oshirish yo‘lida qilingan har bir to‘g‘ri qadam esa tahsinga loyiqdir.