O`zbek tili va adabiyotini o`qitish metodikasi

O‘quv-didaktik tahlil badiiy asarning hozirgi hayotiy va badiiy mantig‘i hamda estetik o‘ziga xosligini anglash orqali o‘quvchilarda ezgu mahnaviy sifatlarni shakllantirishga yo‘naltirilgan jamoa shaklidagi estetik-pedagogik faoliyatdir. O‘quv tahlili mobaynida tahlil kechimini boshqarayotgan o‘qituvchi ham, shu kechimning ijrochi va qatnashchilari bo‘lmish o‘quvchilar ham asarni tanlash imkoniga ega emaslar. Chunki o‘rganilishi kerak bo‘lgan badiiy asar o‘quv dasturida belgilab qo‘yiladi. Shuningdek, o‘quv tahlili belgilangan vaqt davomida, muayyan joyda, yosh va intellektual darajasi bir-biriga yaqin bo‘lgan o‘quvchi yoki talabalar o‘rtasida jamoaviy tarzda amalga oshirilishi ko‘zda tutiladi. Didaktik tahlil filologik tahlilga nisbatan bir qadar tashkiliy-mazmuniy cheklovlari borligi bilan ajralib turadi. Shuni alohida ta’kidlash zarurki, o‘quv tahlili hamisha “o‘quvchi yoki talabalarda ezgu ma’naviy sifatlarni shakllantirish”ga qaratilgan “pedagogik faoliyat” hisoblanadi.

Asarning bir mutaxassis tomonidan qilingan tahlili nechog‘lik chuqur bo‘lsada, o‘zga bir shaxs bu xildagi talqinni mutlaqo qabul etmasligi va badiiy hodisaga o‘z pozitsiyasidan kelib chiqib tamomila boshqacha baho berishi mumkin. Faqat D.Quronov aytmoqchi, birgina talab – tahlilning “matndan o‘sib chiqishi shart” ekaniga amal qilinsa kifoya. Badiiy asarning o‘ta individual faoliyat natijasi ekani uning qabul etilishi ham g‘oyat individual kechim bo‘lishini taqozo etadi. Cho‘lpon she’rlari o‘tgan asr boshlarida faoliyat ko‘rsatgan Ayn (Olim Sharafutdinov), Usmonxon (Usmonxon Eshonxo‘jaev) kabi sinchilarda o‘zgacha, Qodiriy bilan Oybek singari ijodkorlarda esa ularga tamomila qarama-qarshi taassurot qoldirib, bir-biriga mutlaqo zid xulosalarga kelishiga sabab bo‘lganining boisi ham shunda. O‘zlari ijod ahlidan bo‘lgan Qodiriy bilan Oybek sog‘lom va xolis mantiq hamda ichki intuitsiya bilan o‘sha davrning rasmiy qoliplaridan o‘zgacharoq fikrlab, Cho‘lpon she’riyati zamiridagi asl ma’nolarni teran idrok eta bildilar.

Adabiy asarning ilmiy tahlili oldiga qo‘yiladigan talablardan uchinchisi san’at asarining estetik hodisa ekanidan kelib chiqib, unga biror g‘oyani ifodalash vositasigina deb qarash mumkin emasligidir.

Tahlilning hamisha ma’lum maqsadga qaratilishi uning shakli va mazmunini belgilaydi»⁷⁷. Tahlil asarni qismlarga ajratish hamda bu qismlarni yana yangidan yaxlit holda idrok etishni ham anglatadi. Tahlil jalb etilgan asarning janri, mavzusi va hatto hajmiga ham bog‘liq bo‘ladi. Nisbatan yirik epik asarlar tahil qilinganida ularning dastlabki «qismlarga ajralishi» nazarda tutilishi kerak. Har bir asarni tahlil qilishda ajratilgan soat va imkoniyatlardan kelib chiqqan holda uning taxminiy rejalashtirilishi amalga oshiriladi. Tahlilning bosh maqsadi asarda aks etgan badiiy olam mohiyatini anglash, uning asl mazmunini to‘g‘ri va to‘la idrok etishdan iborat. O‘quvchilar asarda aks etgan voqea va qahramonlar muallifning nuqtai nazari bilan aloqadorligini, shunga qaramay asardagi badiiy olam bilan haqiqiy hayot orasiga tenglik alomati qo‘yib bo‘lmasligini anglay boshlaydilar. Tahlil jarayonida o‘quvchilar yozuvchi tomonidan tanlab olingan hayotiy materiallarning muayyan maqsad va vazifalarga bo‘ysungan holda muayyan izchillikda kelishini ham bilib olishadi. Bu izchillikni tanlash va ta’minlash ham yozuvchining badiiy-estetik niyatlariga aloqadorligini kuzatishadi, bunga ishonch hosil qilishadi. Asardagi mavjud syujet va kompozitsiyaning o‘z-o‘zidan yuzaga kelmasligini ongli ravishda tasavvur eta boshlashadi. Tanlangan har bir shakl, janr, uslubning asl mohiyati yorqinlashadi.

Tahlil birdaniga yaxlit tarzda amalga oshmas ekan, demak, muayyan mavzu yoki yo‘nalishlarning tanlab olinishi tabiiydir. Shunga ko‘ra, asarning syujeti va kompozitsiyasi, uning obrazlar tizimi, mavzu va g‘oyalar qamrovi, poetikasiga xos bo‘lgan xususiyatlar alohida-alohida tahlil etilishi mumkin. Kichikroq hajmli asarlarda esa bularning barchasi birdaniga ham maydonga chiqa oladi. Katta hajmli asarlarning ayrim qismlarigina tanlab olinishi ham ta’lim-tarbiya jarayonida tez-tez uchrab turadi. Badiiy asarning tahlili odatda uch qismni o‘z ichiga oladi. Bular: asar bilan ta-nishishning dastlabki bosqichida uning yaxlitligini idrok etish, uning alohida ele-mentlari bo‘yicha jiddiy tahlil qilish, nihoyat bu qismlarni yaxlit holatda birlash-tirish. Adabiyotshunoslikdagi bu tamoyil maktab tahlili uchun to‘la tatbiq etilishi joiz. Shunga qaramay maktab tahlilida bulardan har birining qat’iy tanlash, saylash asosida olib borilishi ham talab etiladi. Albatta, buning bir qator sabablari bor. Birinchidan, ta’limning muayyan bosqichida, ya’ni umumiy o‘rta ta’lim, akademik litsey va kasb-hunar ta’limi bosqichida badiiy asarning barcha qismlari emas, balki mazkur bosqich uchun eng muhim deb hisoblangan tomonlarigina tahlilga tortiladi. Ikkinchidan, o‘quvchilarning yosh xususiyatlari va dunyoqarashi, umumiy adabiy tayyorgarligi nazarda tutiladi. Uchinchidan esa, vaqt imkoniyatlarining qat’iy chegarasi ham shuni taqozo etadi.

Agar bitta asarning barcha jihatlarini qamrab oladigan tahlilni amalga oshirmoqchi bo‘lsak, buning umuman mumkin bo‘lmasligini tasavvur etishimiz qiyin bo‘lmaydi: bunga qanchalik katta kuch va ko‘p vaqt ketishini juda yaxshi bilamiz. Bordi-yu shunday ishga amaliy jihatdan kirishiladigan bo‘lsa ham u foydadan ko‘ra ko‘proq zarar keltirgan bo‘lar edi, chunki bunday ishning, birin-chidan, o‘quvchilar uchun zarurati yo‘q, demak u zerikarli va keraksiz mash-g‘ulotga aylanadi. Ikkinchidan esa, o‘quvchining adabiyotga, badiiy asarni o‘qish va o‘rganishga bo‘lgan ishtiyoqi so‘nib, undan oladigan zavqi yo‘qqa chiqadi.

Dars jarayonida badiiy asarning hamma qismlarini birdaniga tahlil qilib bo‘lmas ekan, unda nima qilish kerak? Asarning qaysi jihatlariga urg‘u berib, qaysi jihatlarini orqa planga surish lozim? Tahlil uchun tanlangan qism va elementlar qanday ilmiy yoki metodik tamoyillarga tayanadi? Asarning g‘oyaviy-badiiy mazmunidagi qanday unsurlar tahlilga tortilishi kerak? Endigina ish boshlagan adabiyot o‘qituvchilarining juda ko‘pchiligi shu savollarga duch kelishadi, bu tabiiy holdir. Maktabdagi adabiy tahlillar ko‘pincha bir tomonlamalikda, muayyan qoliplar ichida chegaralanib qolishda ayblanadi. Jumladan, adabiyotshunos

Olimlarning ayrimlari maktablardagi tahlilni tasodifiy, muallifning shaxsiy inon ixtiyori bilan tanlangan tamoyillargagina tayanadi, deb hisoblaydi hamda bunday tahllillarning ilmiy-metodologik asosini yo yo‘qqa chiqaradi, yoki tasavvur etolmaydi. Albata, har qanday tanlov va har qanday chegaralanish badiiy asarning kambag‘allashuviga, unga bir tomonlama yondashuvning yuzaga kelishiga sabab bo‘ladi. Ammo bu yondoshuvlarga faqat tasodifiylik yoki sub’ektiv fikr mahsuli sifatida qarash ham to‘g‘ri emas. Maktab ta’limi tajribasining hozirgacha to‘plangan holati bu xil qarashlarni rad etadi. Qolaversa, maktab tahlilida har qanday ilmiy-nazariy asos yo‘q deyish ham to‘g‘ri emas. Bularning barchasi birinchi navbatda, adabiyotshunoslik nazariyasi, adabiyot tarixi, hozirgi adabiy jarayon, shuningdek, pedagogika-psixologiya turkumidagi fanlarning yutuq va xulosalari zamirida yuzaga keladi. Qolaversa, adabiyot o‘qitishning o‘z tajribalari ham bor, metodika nazariyasi va amaliyoti bu borada o‘zining aytar so‘ziga ega. Maktab ta’limidagi badiiy asar tahlili hatto badiiy matnni o‘rganish nuqtai nazaridan ham to‘la bo‘lolmaydi. Buning qator sabablari ma’lum albatta. Shunga qaramay biz «badiiy asarlarning nihoyatda xilma-xil mavzu qirralaridan qaysi birlarini yetakchi sifatida tanlashimiz kerak? Bunday tanlovga nimalar asos bo‘-ladi? O‘qituvchining shaxsiy tajribasimi? Intuitsiyami? Adabiyotshunoslikdagi ilmiy asoslarmi yoki yana boshqa biror narsalarmi?» degan savol berishga haqlimiz. O‘qituvchining, adabiyot o‘qituvchisinig asosiy vazifasi o‘quvchiga yozuvchi ko‘zda tutgan badiiy olam eshiklarini ochib ko‘rsatishdan iborat. Badiiy olam deyilgan qutlug’ qasrning muborak va muqaddas osto‘zbek siga olib kelingan o‘quvchi bu qasrning cheksiz osmonidagi rangin yulduzlaridan hayrat tuyg‘ularini yuqtirishi, ulardan olam va odam sirlarini o‘rganishning sehrli kalitlarini topishi darkor. Ma’lumki, badiiy asarlar, ayniqsa, hajman katta bo‘lgan yirik janrlar, bir qator mavzularni birlashtirib turadi. Izzat Sulton uni «mazmundagi salmoqdorlik» deb atagan edi⁷⁸. Ularning orasida yetakchi va bosh mavzularning bo‘lishi ham tabiiy. Masalan, Cho‘lponning «Kecha va Kunduz»i mavzularga boyligi bilan e’tirofga loyiq. Unda adib «o‘zbek xalqining XX asr boshlaridagi hayotini badiiy gavdalantirishni maqsad qilib qo‘ygan», «Turkistonning tarixiy taqdirini», «XX asr boshlarida, ya’ni kapitalistik munosabatlar endigina shakllana boshlagan sharoitda maydonga kela boshlagan burjuacha ishbilarmon korchalon odamlar oifasiga mansub»⁷⁹ kishilarni ko‘rsatgan.

Tabiiyki, unda ijtimoiy zulm, sevgi va muhabbat, ota va bola munosabati, ijtimoiy guruhlar orasidagi munosabatlar, milliy va ma’naviy qadriyatlar haqida ham bahslar yuritilgan. Biroq asardagi problematika hamma vaqt ham tahlilda yetakchi unsur bo‘lmasligi mumkin. Bu degani asosiy muammo o‘quvchilar e’tiboridan chetda qoladi, degani emas. Tahlil uchun asarning qaysi bir unsuri jalb etilmasin, undan ko‘zlangan maqsad bitta bo‘ladi. Bu ham bo‘lsa, muallif ko‘zda tutgan asosiy masalaga e’tibor berishdir. Kirish mashg‘ulotlari adabiy ta’limning uzluksizligi va uzviyligini ta’minlashda, shu muhim printsipning amalga oshishida ham o‘ziga xos o‘rin tutadi. Uning vositasida oldin o‘tilgan mavzular bilan, shu adibning oldingi sinflarda o‘rganilgan asrlari bilan aloqadorlik yo‘lga qo‘yiladi. Masalan, «Ufq romani haqida gap boradigan bo‘lsa, o‘z-o‘zidan Vatan va vatanparvarlik, vatan himoyasi va alohida olingan shaxs, mas’uliyat, burch singari tushunchalar haqidagi xotiralar uyg‘otadi. Shu munosabat bilan oldingi sinflarda o‘rganilgan «Shiroq», «To‘maris», O‘rxun obidalari, «Suhayl va Guldursun» dostoni, Navoiyning «Saddi Iskandariy» dostoni, shuningdek, «Oltovlon va yettinchi» singari asarlar eslanishi mumkin. Bularning yoniga o‘quvchilarning o‘zlari mustaqil tarzda o‘rgangan asarlar ham kelib qo‘shiladi.

Kirish mashg‘ulotlari o‘quvchilarni asar bilan oshno bo‘lish jarayonlarining ostonasigacha olib kelsa, ularni shu jarayonga tayyorlasa, yakunlovchi mashg‘ulotlar olingan bilimlarni mustahkamlashga, tegishli malaka va ko‘nikmalarni barqarorlashtirishga imkon yaratadi. Xuddi shu bosqich o‘quvchining badiiy asar haqidagi yaxlit, uzil-kesil xulosalarining paydo bo‘lishiga asos bo’ladi. Yakunlovchi mashg‘ulotlar tahlilni yana davom ettiradi. Endi bu tahlilda oldingi tahlilning takrori emas, balki asl qaymoqi ko‘rsatiladi. Har qanday asarning yakuniy qismi butun asardan olinadigan taassurot salmoqini belgilaydi. So’z san’atkorlari – adib va yozuvchilar asardagi bunday xususiyatni juda yaxshi bilishgan. Xuddi shuning uchun ham ular asosiy zarblardan birini aynan yakunlovchi qismga qaratishlari bejiz emas.

Matn ustida ishlashning tarkibiy qismlaridan biri asar lug‘ati bilan aloqador. Ayniqsa, mumtoz adabiy asarlarning matni ustida ishlash uning lug‘aviy tarkibini alohida o‘rganishni taqazo etadi. Ammo bu fikr zamonaviy asarlar ustida ishlaganda lug‘at ustida ishlashning zarurati bo‘lmaydi, degan xulosaga olib kelmasligi kerak. Ayniqsa, tarixiy mavzulardagi badiiy asarlarda muayyan tushuncha va hodislarning nomlari, ayrim atamalar shunday izohlarni shart qilib qo‘yadi. Shunga qaramay, lug’at ustidagi ishning mumtoz adabiy asarlarni o‘rganishdagi ustivor yo‘nalish ekanligini ta’kidlash o‘rinli bo‘ladi. Endilikda o‘qituvchilarning qo‘llarida bir qator lug‘atlar mavjud. Bular orasida K.Qosimova⁸⁰, J.Lapasov, V.Rahmonovlar⁸¹ lug‘atini, mumtoz adabiyotimiz, xususan, Alisher Navoiy⁸² va Bobur asarlari uchun tuzilgan lug‘at va qo‘llanmalarni eslatishimiz mumkin.