O`zbek tili va adabiyoti kafedrasi аrеаl lingvistikа fanidan mаgistrаturа 1-kurs uchun

2-ma’ruza.
“Areal lingvistika”ning fan sifatida shakllanishi va
o’rganilishi

Reja:

1. “Areal lingvistika” bo’yicha izlanishlar olib borgan olimlar
2. “Areal lingvistika”ning jahon tilshunosligida paydo bo’lishi
3. Fanning zamonaviy tilshunoslikdagi o’rni

Tayanch tushunchalar: Hind-yevropa tillari, til shajaralari, til ittifoqlari, neolingvistika, izoglossa, areal kartalar, areal lingvistika, arealogiya

Areal lingvistika fanining asoschisi sifatida nemis olimi I.Shmidt nomi tilga olinadi. Uning “Hind-yevropa tillarining qarindoshligi” monografiyasida (1872) birinchi marta “areal lingvistika” haqida fikr yuritiladi. I.Shmidt o’sha asarida A.Shleyxerning “til shajaralari” g’oyasiga qarshi munosabat bildirgan edi.

Areal lingvistikaning keyingi taraqqiyoti dialektologik atlaslarning yaratilishi bilan bog’liq holda nemis olimi G.Venker (1881), fransuz olimlari J.Jilyeron va E.Edmon (1902-1910) hamda boshqa ko’plagan tilshunoslar nomlari bilan bog’liq.
«Areal lingvistika» termini ostida, odatda, quyidagi olimlarning faoliyati va ilmiy izlanishlari nazarda tutiladi: Italiya tilshunosligiga taalluqli neolingvistik ta’limotning bir qanoti vakillari: M.Bartoli, Dj.Bonfante, B.Terrachini, Dj.Devoto va boshqalar; lingvistik geografiya yo’nalishida: Y^e.Koseriu, D.I.Edelman, B.A.Serebrennikov, N.Z.Gadjieva va boshqalar; til ittifoqlari haqidagi ta’limot bo’yicha: V.Vinter, M.Emene, I.Balaj, Y^u.S.Maslov va boshqalar; dialektologiya, lingvistik geografiya va arxeologiya fanlarining tadrijiy rivoji bo’yicha M.A.Borodina va uning shogirdlari tomonidan ilgari surilgan g’oyalarga tayaniladi.
M.A.Borodina lingvistik geografiya va areal lingvistika tushunchalarini farqlashni taklif etadi. U lingvistik geografiyani “lingvistik atlaslar tuzish amaliyoti” sifatida va areal lingvistikani esa “areallar teoriyasi” (arealogiya) sifatida qarash to’g’ri deya ta’kidlaydi.
D.I.Edelman ham areal lingvistikani hozirgi tillarning yoyilish hodisasini qadimgi areallar asosida o’rganuvchi soha sifatida talqin qiladi.
B.A.Serebrennikov esa “areal lingvistika” atamasidan butunlay voz kechishni taklif qiladi. Uning o’rniga “lingvistik geografiya” atamasini qo’llash lozim deya ta’kidlaydi.
Ana shu qarashlardan ham ma’lum bo’ladiki, zamonaviy tilshunoslikda fanning nomi borasida turli qarama qarshiliklar mavjud. Ammo o’zbek tilshunosligida mazkur terminlarni alohida tushunchalarni ifodalashi belgilab olingan. “Lingvistik geografiya” “areal lingvistika” fanining ish ko’rish metodi sifatida qaraladi.