O’zbek tili va adabiyoti fakultet (sirtqi ta’lim) 103-guruh To’xtayeva Sitoraning “Folklorshunoslik

O’zbekiston Respublikasi
Oliy va o’rtamaxsus ta’lim vazirligi
Alisher Navoiy Universiteti
O’zbek tili va adabiyoti fakultet
(sirtqi ta’lim) 103-guruh To’xtayeva Sitoraning
“Folklorshunoslik” fanidan

Mustaqil ishi

Mavzu. Paralellism va uning turlari

Mavzu: Paralellism va uning turlari
Reja:
KIRISH
1. Parallelizm
2. Parallelizm turlari
3.Umumiy tushunchalar
Xulosa


Foydalanilgan adabiyotlar

KIRISH
Tilshunoslikning funktsional stilistik sohasi tadqiqotchilarning e'tiborini tobora ko'proq jalb qilib kelmoqda. Bu hodisa tilning kommunikativ tomoniga bo'lgan qiziqishining umumiy o'sishi bilan bog'liq. Matn lingvistikasining paydo bo'lishi uslubiy tadqiqotlarning yangi yo'nalishlariga asos bo’ldi. Bunda sezilarli rol ekspresiv - sintaksis fenomeniga urg’u beriladi, u xabarga qo'shimcha ma’no va samaradorlikni kiritishga qodir. Badiiy asar xalq tili o‘zining barcha imkoniyatlarini boyicha namoyon qila oladigan, yozuvchining mahorat darajasiga ko‘ra bu imkoniyatlarni to‘laligicha ishga solish mumkin bo‘lgan o‘ziga xos maydondir. Bu imkoniyatlar cheksiz-chegarasiz bo‘lib, muayyan asarda uning ro‘yobi masalalarini o‘rganish, avvalo, yozuvchining badiiy til borasidagi mahoratini, qolaversa, xalq tilidagi ifoda vositalarining boyligini namoyish qilishga asos bo‘ladi. Badiiy asarning bosh unsuri so‘z, umuman, til ekan, uning chinakam san‘at darajasiga ko‘tarila olishida muallifning til vositalarini qay darajada qo‘llay olishi asasiy omil sanaladi. Badiiy asar yaratish borliqni badiiy obrazlarda idrok etish va qayta yaratish

jarayoni bo‘lib, san‘atkor zimmasiga umumxalq tili boylik va imkoniyatlaridan oqilona va unumli foydalanishi mas‘ulyatini yuklaydi. Zero, umumxalq tili fikrni rang-barang bo‘yoq va shakllarda ifodalash imkoniyatini yaratuvchi bitmas tuganmas xazinaki, uning javohirlaridan har bir yozuvchi o‘z kuzatuvchanlik qobilyati, falsafiy mushohadasi va badiiy mahorati doirasi hamda darajasida foydalanadi.Ijodkorning til sohasidagi san‘atkorligi birinchi galda shunda namoyon bo‘ladiki, u keng iste‘moldagi so‘z va iboralarni mohirona qo‘llash bilan bir qatorda xalqning ilg‘or, peshqadam vakili sifatida umumxalq tili boylik va imkoniyatlarini muntazam ravishda kengaytira boradi. O‘z tili materiallari asosida yangi so‘z va iboralar yaratadi, har xil diallektlarda va, umuman, og‘zaki nutqda mavjud bo‘lib, adabiy – yozma nutq boyligi hisoblanmaydigan ayrim leksik va frazeologik birliklarni umumxalq tiliga olib kiradi, til birliklarini o‘zga sharoitlarda qo‘llash yo‘li bilan ularga yangi ma‘no va vazifalar yuklaydi. Malumki, badiiy nutq kommunikativ va shu bilan birga, estetik vazifani bajaradi. Badiiy uslubning boshqa uslublardan ajralib turadigan belgisi uning estetik vazifasi, obrazliligi va ekspressivligidir. Bu narsa uning sintaktik qobig‘ini ham belgi laydi. Bunda umumxalq tilining boy sintaktik imkoniyatlaridan foydalanishning o‘rni va ahamiyati muhimdir.Adabiy asar tilining poetiklgi, obrazliligi, tasviriyligi asar g‘oyasini, qahramon ruhiyatini , xarakterini jozibali qilib ochishga xizmat qiladi. Bundan faqat maxsus badiiy tasvir vositalarini qo‘llash orqali asar tilining obrazliligiga, tasviriyligiga erishilar ekan, degan bir yoqlama xulosa chiqarish to‘g‘ri emas. Chunki adabiy asar tilida o‘zo‘rnida topib ishlatilgan oddiy so‘z va iboralar ham xarakter va manzaralarni aniq ifodalay oladi, binobarin, bunday so‘z va iboralar ham tasvir vositasi rolini bajaradi. Badiiy asar muvaffaqiyatini ta‘minlashda sintatik-stilistik vositalar ham alohida ahamiyat kasb etadi.Badiy adabiyotda ifodali nutq vositasi sifatida muhim ro‘l o‘ynaydigan, mazmunan stabillashgan nutq oboro‘tlari sintaktik-stilistik figuralar deyiladi ular vositasida tuzilgan nutq shakli to‘liq, bir butun sintaktik konstruksiyadan iborat bo‘ladi. Bu esa ularning eng xarakterli umumiy belgisidir.Sintaktik-stilistik figuralar badiiy adabiyotda ifodalilik hosil qiluvchi va ma‘lum bir uslubiy vazifa bajaruvchi intonasion-sintaktik usullardandir. Sintaktikstilistik figuralar nutqning emotsionalligini oshirishga yordam beradigan maxsus sintaktik oborotlardan iborat bo‘lib, ularga parallelism, takror va un ing utrlari, antiteza, inversiya ellipsis, gradatsiya kabilar kiradi
Sintaktik-stilistik figuralarni aniqlash stilistikaning eng muhim masalalaridan biridir. Bu masala dastlab adabiyotshunoslarning diqqatini tortgan. Sintaktik-stilistik figuralar ritorikaga oid adabiyotlarda poetik sintaksis elemeenti sifatida izohlanadi. Bu fuguralarning boshqa nutq uslublarida ham ma‘lum bir uslubiy vazifani bajarish imkoniyati ularning faqat poetik nutq sintaksisi uchungina emas, balki boshqa nutq uslublari uchun ham xarakterli ekanini ko‘rsatadi.Matn va yozuvchi uslubi, aniqrog' i, yozuvchi uslubining matnni tashkil etgan til va nutq birliklarini qo'llashdagi o'ziga xosligi masalasi ham matn lingvistikasi uchun qiziqarli materiallar beradi. Zero, til badiiy asar komponentlari orasida yozuvchi uslubini eng yaqqol ko'rsatuvchi omillardan biridir.
Parallelizm - bu gapning ikki yoki undan ortiq elementlari (yoki jumlalar qatori) bir xil grammatik tuzilishga ega bo'lgan nutq figurasi. Ushbu "parallel" elementlardan til ritmini kuchaytirish yoki taqqoslash, ta'kidlash yoki g'oyani ishlab chiqish uchun foydalanish mumkin. Quyidagi taniqli naql parallellikning bir misoli: "Insonga baliq bering, siz uni bir kun boqasiz. Odamni baliq ovlashga o'rgating va siz uni bir umr boqqan bo’lasiz". Birinchi va ikkinchi jumlalarning grammatik tuzilmalari bir-biriga parallel. Parallellik haqida ba'zi qo'shimcha tafsilotlar:
• Parallelizm "birinchi X, ikkinchisi Y, uchinchisi Z" kabi ro'yxatni yozishda
grammatik jihatdan o'xshash elementlarni tanlash kabi oddiy bo'lishi mumkin.
• Ba'zi hollarda parallellik so'zlarning aniq takrorlanishini o'z ichiga oladi, ammo parallellik ta'rifiga mos kelish uchun faqat grammatik elementlarning takrorlanishi talab etiladi.
• Parallelizm ibroniy va O'rta Sharq she'riyatining taniqli xususiyati bo'lib, u Muqaddas Kitobning Eski va Yangi Ahdlarida tez-tez uchraydi. Uning bir necha turlari mavjud: Grammatikadagi parallellik. Grammatikada parallellik - o'xshash
kontekstdagi grammatik elementlardan foydalanish - masalan, ro'yxat tuzishda -tabiiy ravishda aytiladigan gaplarni keltirib chiqarad igan tamoyil. Quyidagi jumlalar to'plamida birinchi versiya parallel, ikkinchisi esa yo'q. Parallelizmsiz misollar qanday qilib noqulay va biroz chalkash ekanligiga e'tibor bering. Ushbu birinchi jumla uchta parallel ismlarning ro'yxatini o'z ichiga oladi, ikkinchisi esa ikkita ismni fe'l bilan birlashtiradi. Parallellik mavud: Their son loved playing chess, video games, and soccer.
Parallellik mavjud emas: Their son loved chess, video games, and to play soccer.
Ikkinchi jumla to'plamida birinchisi parallel sifatlarni o'z ichiga olgan bo'lsa, ikkinchisi ikkita sifatni fe'l bilan birlashtiradi. Parallellik mavjud (sifatlar): The Bach Sonata was beautiful, moving, and inspiring. Parallellik mavjud emas: The Bach Sonata was beautiful, moving, and
it inspired Ritorika va adabiyotdagi parallellik. Parallelizmning qat'iy grammatik nuqtai nazaridan farqli o'laroq, ritorika va adabiyotda parallelizm nafaqat yoqimli va grammatik jumla tuzilishini yaratish bilan kifoyalanishi mumkin. Yozuvchilar bir gramm ichida yoki kengroq qilib, xatboshidagi turli xil jumlalar orasida va orasida parallel grammatik elementlardan foydalanadilar: g'oyalarni yoki mavzularni ta'kidlash, aloqalarni taklif qilish yoki qarama-qarshiliklarni ta'kidlash uchun, bularning barchasi ularning ifoda tuzilishiga ritm qo'shadi.
Parallellik va nutq vositasi. Parallelizm o'zi nutq figurasi bo'lsa-da, uni bir
qator turli xil nutq figuralarining o'ziga xos "soyabon" toifasi sifatida ham ko'rish mumkin. Boshqacha qilib aytganda: parallellikdan ma'lum usullarda foydalanadigan bir qator nutq figuralari mavjud. Ushbu boshqa atamalar nimani anglatishini bilish foydalidir, chunki texnik jihatdan ular parallellikning o'ziga xos turlari xisoblanadi.
Parallelizm va antiteziya. Parallelizmdan tez-tez foydalanadigan adabiy vositalardan biri antitezisdir. Antitezalarda gapning ikkita elementi bir-biridan farqli ravishda joylashtirilgan bo’lib, yozuvchi g'oyalarni parallel holatga qo'yganda, bu qarama-qarshilik aniqroq ko'rinadi. Nil Armstrong 1969 yilda insoniyat tarixida birinchi marta oy sathiga chiqqanda, uning jumlasining ikkinchi yarmida parallellikdan foydalanib, o'zining "kichik pog'onasi" va bu pog'ona aks etgan "gigant pog'ona" o'rtasidagi ziddiyatni ta'kidlab, parallellik bilan antitezni qo'llagan.
“That's one small step for a man, one giant leap for mankind”
Parallelizm va anafora. Parallellikning yana bir o'ziga xos turi - anafora.
Ushbu nutq figurasi ketma-ket jumlalar yoki iboralar boshida kamida bitta so'zni takrorlashni o'z ichiga oladi. Ikkinchi Jahon u rushi paytida Uinston Cherchillning eng mashhur nutqlaridan birida u anaforadan hayajonli va mohirona tarzda foydalanadi:
“We shall fight in France, we shall fight on the seas and oceans, we shall fight with growing confidence and growing strength in the air, we shall defend our island, whatever the cost may be. We shall fight on the beaches, we shall fight on the landing
grounds, we shall fight in the fields and in the streets, we shall fight in the hills; we shall never surrender...”
Cherchillning nutqidagi ushbu paralellikda anafora toifasiga kirmaydigan parallellikning boshqa qo'llanishlari ham mavjud. Cherchill nomlagan turli xil joylar ("plyajlarda ... qo'nish maydonchalarida ... dalalarda va ko'chalarda ... tepaliklarda") ularning grammatik o'xshashligi orqali parallellik hosil qilingan.
Parallelizm va asyndeton. Asyndetonda ma'lum bir maromni yaratish uchun
jumla qismlari o'rtasida birlashma ("and") tushirib qoldiriladi. Ko'pincha, bu parallellik tufayli amalga oshiriladi, bu o'quvchiga jumla ma'nosini (texnik) grammatik jihatdan to'g'ri bo'lmagan taqdirda ham izohlashga yordam beradi. Yulius Tsezarning Zela jangidagi g'alabasidan keyin Senatda aytgan mashhur balandparvoz nutqida asyndetondan foydalanadi, chunki oxirgi banddan oldin "and" bog’lovchilarini chiqarib tashlagan.
“I came, I saw, I conquered”
Texnik jihatdan "and" ning ishlatilmasligi jumlani "vergul qo'shish" misoliga aylantiradi, bu grammatik jihatdan to’g’ri tuzilmagan, ammo parallellik ma'no paydo bo'lishiga imkon beradi va yoqimli ritm hosil qiladi.
Parallelizm va epistrof. Epistrof - bu anaforaning teskarisi. Keyingi iboralar boshida takrorlangan so'z (lar) o'rniga epistrof ketma-ket iboralar oxirida so'zlarni takrorlashni o'z ichiga oladi. Avraam Linkoln Gettisburgdagi Murojaatida Ittifoq "xalq tomonidan, xalq tomonidan, xalq uchun" hukumatini himoya qilish uchun kurashayotganini e'lon qilganida epistrofni ishlatgan. Shunga qaramay, bu epistrofiya bilan bir qatorda parallelizmning namunasidir, chunki epistrofiya shunchaki parallellikning o'ziga xos turi. Parallellizmdan ko’p hollarda badiiy asarlarda, she’riyat va siyosiy nutqlarda ishlatiladi. Parallelizmga misollar: Prezident John F. Kennedining inauguratsiya nutqidagi parallellik Prezident sifatida Amerika jamoatchiligiga birinchi nutqida John F.Kennedi Amerika Qo'shma Shtatlarining butun dunyo bo'ylab erkinligini himoya qilish uchun har qanday qiyinchiliklarga bardosh berishligi to'g'risida aniq xabar yubordi. Faqat shu bitta jumla ichida u parallellikni bir nechta joylarda ishlatadi , ulardan ikkitasini antiteza sifatida tasniflash mumkin.
“Let every nation know, whether it wishes us well or ill, that we shall pay any
price, bear any burden, meet any hardship, support any friend, oppose any foe to
assure the survival and the success of liberty”
O’zbekiston Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning o'qituvchilar va murabbiylar kuni munosabati bilan tantanali marosimdagi nutqida ham parallellikni ko’rish mumkin.
“The rich scientific and cultural heritage of our people, ancient scripts and inscriptions, priceless architectural monuments, rare manuscripts, various artifacts are suggestive of the deep roots to three thousand years of history of our statehood”
Sheriyatdagi parallellik namunalari. Parallelizm - ko'plab she’r va
qo'shiqlarning odatiy xususiyatiga kiradi. Qo'shiq mualliflari ritmni yaratish va g'oyalarni bir-biriga bog'lash uchun parallellikdan foydalanadilar. Misol uchun, “The Animals” tomonidan mashhur bo'lgan Amerikaning janubidagi ushbu an'anaviy xalq qo'shig'ida parallellik qo'shiqchining fonini tasvirlaydi, shu bilan birga onasining halol kasbini va otasining vijdonsiz kasbini (gamblin) deb taqqoslaydi:
My mother was a tailor
She sewed my new blue jeans
My father was a gamblin' man
DowninNewOrleans.

• 
  Ko'pincha tarkibda o'xshash bo'lgan hodisalar taqqoslanadi. Masalan: "Osmon ruchklari - abadiy sayohatchilar" (M. Yu. Lermontkov). Puffies Sarderlar bilan taqqoslanadi - siz ushbu tushunchalar orasidagi parallel taqqoslashingiz mumkin.
  
• 
  Sintaksis parallelizm, shuningdek, yagona a'zolar iboraning sintaktik tuzumida (masalan, bir xil sxemada yaratilgan oyatlardagi qatorlar).
  
• 
  Ovoz parallelizmi, shuningdek, oyatlar ichida keng qo'llaniladi. Bunday parallelizm qofiya, birlik, tugatish, shuningdek, nutq qismlarini har xil shakllarda takrorlashda namoyon bo'ladi.
  
• 
  Shuningdek, parallelizm xalq ijodida qo'llaniladi - shuning uchun uni Chastushki, xalq qo'shiqlarida topish mumkin.
  
• 
  Foydalanish juda oson. Taklif qilinayotgan maydonda kerakli so'zni kiritish kifoya qiladi va sizga uning qadriyatlari ro'yxatini beramiz. Shuni ta'kidlashni istardimki, bizning saytimiz turli manbalar - entsiklopediya, aqlli, so'z shakllantiruvchi lug'atlardan ma'lumotlarni taqdim etadi. Shuningdek, bu erda siz kiritgan so'zdan foydalanish misollari bilan tanishishingiz mumkin.
  
•