O’zbek tili o’zbekiston respublikasi davlat arxitektura va qurilish qo’mitasi toshkent arxitektura – qurilish instituti

46-mavzu: Bog’langanqo’shmagaplar.

Reja:

1.Bog’lovchisizqo’shmagaplar.

2.Birnechaergashgaplar.

3.Aralashturdagiqo’shmagaplar.

Tengmunosabatdagisoddagaplarningo'zarotengbog'lovchilaryordamidabog'lanishidantuzilganqo'shmagapbog'langanqo'shmagapdeyiladi: Kechasiqalinqoryog'di, lekinhavosovimadi.

Tarkibidagisoddagaplarningo'zaromazmunmunosabatigako'rabog'langanqo'shmagaplarquyidagiturlargabo'linadi:

1. Biriktiruvmunosabatlibog'langanqo'shmagaplar: Bundaybog'langanqo'shmagaplartarkibidagisoddagaplaro'zarova, hamdabog'lovchilari, ham, -u(-yu), -dayuklamalariyordamidabog'lanadivabirpaytdayokiketma-ketro'yberganvoqea-hodisalarniifodalaydi: Mashg'ulotlartugadivahammao'zuyigatarqaldi. Odamqo'litegdi-yu, tashlandiqerlarobodbo'ldi. Qattiqizg'irinko'tarildi-da, hechkimuydanchiqmayqo'ydi.

2. Zidlovmunosabatlibog'langanqo'shmagaplarvaulardatinishbelgilariningishlatilishi. Bundaygaplartarkibidagisoddagaplaro'zaroammo, lekin, biroqbog'lovchilari, -u(-yu)yordamidabog'lanadi: Yurtimizningbukunichiroyli, lekinertasi, indiniyanachiroyliroq, baxtliroqbo'ladi. Havoochildi-yu, haroratsezilmadi. Ba'zanzidlikmazmuninikuchaytirishuchunzidlovbog'lovchisivabuvazifadaqo'llangan -u(-yu) yuklamasibirgaishlatiladi: Kechasiqoryog'di-yu, lekinhavounchaliksovimadi. Yozuvdazidlovbog'lovchilaridanoldin, yuklamalardankeyinvergulqo'yiladi.

3. Ayiruvmunosabatlibog'langanqo'shmagaplarvaulardavergulningishlatilishi. Bundaygaplardagisoddagaplaro'zaroayiruvbog'lovchilarigoh...goh, yo...yo, yoki...yoki, ba'zan...ba'zan, dam...dam, yoxud...yoxudyordamidabog'lanadi. Ayiruvbog'lovchilibog'langanqo'shmagaplarvoqea-hodisalarninggalma-galbo'lishiniyokiulardanbiribo'lishiniifodalaydi: Gohosmonnitutibashulayangrar, gohallaqaerdangarmontovushieshitilibqolaredi.Takrorlanibqo'llanganayiruvbog'lovchilarningikkinchisidanoldinvergulqo'yiladi, ayiruvbog'lovchilaryakkaqo'llansa, hechqandaytinishbelgisiqo'yilmaydi.

4. Inkormunosabatlibog'langanqo'shmagaplar-bundaygaplarqismlario'zaronainkoryuklamasiorqalibog'lanadivaorasigavergulqo'yiladi: Nasuvbor, nasuvbor, nabironemishqolibdi.

Bog'lovchisizqo'shmagaplar

Maxsusbog'lovchivositalarsiz, asosanohangyordamidabirikkansoddagaplardantuzilganqo'shmagaplarbog'lovchisizqo'shmagaplardeyiladi:

Bundayqo'shmagapqismlariohangdantashqariayrimso'zlarningtakrorlanishi, gapqurilishi, umumiybo'laklarvositasidabirikadi: Kechkirdi, tevarak-atrofgaqorong'iliktushaboshladi. Buqo'shmagapdagisoddagaplaro'zarofaqatohangyordamidabog'langan, ularningo'rninialmashtiribbo'lmaydi.

Bog'lovchisizqo'shmagaplarquyidagiturlargabo'linadi:

1. Bog'langanqo'shmagapgasinonimbo'lganbog'lovchisizqo'shmagap:Tig' yarasituzaladi, tilyarasituzalmaydi.

2. Ergashganqo'shmagapgasinonimbo'lganbog'lovchisizqo'shmagap: Qoryog'di – donyog'di. (o'xshatish)

3. Bog'lovchiliqo'shmagapgasinonimbo'lmaganbog'lovchisizqo'shmagap: Xushxabarolibkeldim: garnizonyanchildi.(Sh.) Bog'lovchisizqo'shmagaplartarkibidatinishbelgilariquyidagichaqo'llanadi:

Birnechaergashgaplimurakkabqo'shmagap

Birdanortiqergashgapbirboshgapgatobelanibkelsabirnechaergashgapliqo'shmagapdeyiladi. Bundaygaplartarkibidagiergashgaplarboshgapdan, shuningdek, bir-biridanvergulbilanajratiladi: Bashirjonklubdanchiqqanida, quyoshsharqufqidaterakbo'yiko'tarilib, oqishbulutdarvozaoralig'idacharaqlabturardi.

Bugaplardagiergashgaplarboshgapgaquyidagichabog'lanadi:

1. To'g'ridan-to'g'riergashish (birgalikergashish).Ergashgaplarningharbirito'g'ridan-to'g'riboshgapgabog'lansa, birgalikergashishdeyiladi. Bundaygaplardagiergashgaplar:

1) birxilergashgaplar (uyushgan) bo'ladi: Manabukanalbitsa, yangierochilsa, paxtahamko'payadi.

2) harxilergashgaplar (uyushmagan) bo'ladi: Bordi-yu, rostbo'lsa, hammasiemas, yarmirostbo'lgandaham, judaxunukgap-ku!

2. Ketma-ketergashish. Harbirergashgapto'g'ridan-to'g'riboshgapgabog'lanmasdan, biriikkinchisigaketma-ketbog'lansaketma-ketergashishdeyiladi. Bundaygaplartarkibidaturlixilergashgaplarqatnashadi: Bahordahavonoqulaykelib, g'o'zaningparvarishikechikkanbo'lsaham, hosilmo'lbo'ldi.

Aralashturdagiqo'shmagaplar

Tarkibidahamergashganqo'shmagap, hambog'langanqo'shmagapyokibog'lovchisizqo'shmagapishtiroketgangaplararalashturdagiqo'shmagaplardeyiladi. Bundayqo'shmagaplarto'rtvaundanortiqsoddagaplardantashkiltopadi: Eshikochildi, shuninguchunhammaqayrilibqaradi, lekinhechkimkirmadi; sovuqhavoxonaniqopladi.