O’zbek tili o’zbekiston respublikasi davlat arxitektura va qurilish qo’mitasi toshkent arxitektura – qurilish instituti

Alifbodagi o‘zaro farqlar

Arabcha	Lotincha	Kirillcha	Lotincha	Xalqaro fonetik alifbo
VII /VIII—1929	1936—-1940	1940—1992	1992—
ﺍ, ه	Ə ə	А а	A a	[a], [ae]
ﺏ	B b	Б б	B b	[b]
ﺩ	D d	Д д	D d	[d]
ﻩ	E e	Э э	E e	[e]
ﻑ	F f	Ф ф	F f	[f]
گ	G g	Г г	G g	[g]
ﺡ,ﻩ	H h	Ҳ ҳ	H h	[h]
ی	I i	И и	I i	[i]
ﺝ, ژ	Ç ç,	Ж ж	J j	[j]
ﻙ	K k	К к	K k	[k']
ﻝ	L l	Л л	L l	[l]
ﻡ	M m	М м	M m	[m]
ﻥ	N n	Н н	N n	[n]
ﺍ	A a	О о	O o	[o]
پ	P p	П п	P p	[p]
ﻕ	Q q	Қ қ	Q q	[q]
ﺭ	R r	Р р	R r	[r]
ﺙ,ﺱ,ﺹ	S s	С с	S s	[s]
ﺕ,ﻁ	T t	Т т	T t	[t]
ﻭ	U u	У у	U u	[u]
ﻭ	V v	В в	V v	[v], [w]
ﺥ	X x	Х х	X x	[x]
ی	J j	Й й	Y y	[j]
ﺫ,ﺯ,ﺽ,ﻅ	З з	Z z	Z z	[z]
ﻭ	O o	Ў ў	O’ o’	[o’]
ﻍ	G’g’	Ғ ғ	G’ g’	[g’]
ﺵ	Ş ş	Ш ш	Sh sh	[sh]
چ	C c	Ч ч	Ch ch	[ch]
ء, ع	'	Ъ	’	[tutuq belgisi]

O’zbekistonda 1929-yilgacha arab yozuvidan foydalanilgan. 1920-yillarning o’rtalaridan O’zbekistonda arab yozuviga keng hujum boshlandi. Arab yozuvi qoloqligimizning, savodsizligimizning, dindorligimizning sababchisi deb e’lon qilindi. 1929-1930 o’quv yilidan O’zbekiston lotin yozuviga o’tdi va biz o’zbek xalqining asrlar davomida yaratilib kelingan hamda chop etilgan ilmiy, badiiy va falsafiy adabiyotlardan uzilib qoldik. 

1929-yildan boshlab arab yozuvidan yangi lotin vozuviga o‘tilgan. U 1940-yilgacha ishlatilgan:

A a         B b         C c          Ç ç          D d         E e          Ə ə         F f

G g         G’ g’       H h         I i            J j            K k          L l         M m

N n         N n         O o         Ө ө         P p         Q q         R r          S s

Ş ş          T t           U u         V v         X x          Y y          Z z         

'                                                                                            

1940-yilda O’zbekistonda kirill yozuviga o’tildi. Buning natijasida 1929-1940-yillar oralig’ida chop etilgan ilmiy, badiiy, pedagogik, o’quv adabiyotlardan uzilib qoldik:

А а        Б б         В в          Г г           Д д         Е е          Ё ё          Ж ж

З з       И и         Й й         К к          Л л         М м       Н н         О о

П п        Р р         С с          Т т          У у          Ф ф        Х х          Ц ц

Ч ч        Ш ш       Ъ ъ         Ь ь          Э э          Ю ю       Я я          Ў ў

Ққ        Ғғ          Ҳҳ                                                                       

1940-yildan 1991 yilgachao’rtahisobbilano’zbektilida50 mingnomda 50 millionnusxadakitoblarchopetilgan (bungashuyillarinashretilganjurnal, gazetalarkirmaydi) hisobdaolsak, bizyanalotinyozuvugao’tishqanchadan–qanchaadabiyotdanyiroqlashishimizmumkinligiayonbo’ladi.

Lekin, dunyoningengrivojlanganmamlakatlari (ularnisanabo’tirishninghojatiyo’q) lotinyozuvidanfoydalanadilar.

Demak, O’zbekistonnidunyoningrivojlanganmamlakatlariqatorigaqo’shilishiuchunlotinyozuvigao’tishmaqsadgamuvofiqdir. O’zbekistondabujarayonbosqichma-bosqichamalgaoshirilyapti.

Tayanchso’zlar:alifbo, alfavit, yozuv, bosma, yozma,O’rxun-Enasoy,tasnif, oromiy, kirill, lotin.

Mavzuni mustahkamlash uchun savollar:

1.O’rta Osiyo xalqlari eramizgacha bo’lgan davrda qanday yozuv turlaridan foydalanishgan?

2. O’rxun- Yenisey yozuvlari haqida nimalarni bilasiz?

3. Arab yozuvining O’rta Osiyoda qo’llanilishi.

4. Kirill yozuviga o’tilishining tarixiy sabablari.

5. Lotin imlosiga o’tishning nazariy va amaliy ahamiyati.

Topshiriqlar
1-topshiriq:Quyidagi so’zlarni o’zbek tiliga tarjima qiling va ular ishtirokida gap tuzing.

Погода, охота, голос, звук, еда, столовая, пицца.

2-topshiriq:Nuqtalar o’rniga x, h undoshlaridan mosini qo’yib, maqollarni ko’chiring.

1....alq ishi-...aq ish. 2. Odamning ...usni me...natda. 3. Ish ishta...a ochar. 4. ...alol ish-lazzatli yemish. 5. ...azina g’oyibdan emas, me...natdan. 6. Suvsiz ...ayot, me...natsiz ro...at bo’lmas. 7. Me...nat ba...t keltirar.

15-mavzu: Alifbo. Tovush va harf

Reja:

1. Alifbo va uning paydo bo’lishi.

3. Tovush va nutq tovushlari.

4. Harf va alfavit.

Alifbo (arab alifbosining boshlang‘ich ikki harfi — alif vabonomidan olingan) — biror tilning yozuviga qabul qilingan va ma’lum an’anaviy tartib berilgan yozuv belgilari (mas, o’zbekalifbosi, rus alifbosi)yoki bo‘g‘in belgilar (mas, hind alifbosi — devanagari) majmui. 

Alfavit ma’lum bir tartibda joylashtirilgan harflar yig’indisidir. Tabiatdagi barcha tovushlarni o’rganish bilan “Fizika” fanining “Akustika” bo’limi shug’ullanadi. Akustika tovush ikki xil usul bilan hosil qilinadi deb o’rgatadi:

1. Havoning tebranishi

2. Havo bosimining siqilishi natijasida

Demak, tovush kislorod, ya’ni havo bor joyda eshitiladi, vakuum (havo yo’q joy) holatida tovush hosil bo’lmaydi.

Nutq tovushlari o’pkadan chiqayotdan havo oqimining bo’g’iz va og’iz bo’shlig’ida to’siqqa uchrashi yoki un paylarining tebranishi natijasida hosil bo’ladi. Nutqimizda ko’plab tovushlarni tallafuz qilamiz, ammo yozuvda bir necha tovushnigina ma’lum belgilar bilan ifodalaymiz.

Nutq tovushlarining yozuvdagi shakli harf deb ataladi. Nutq tovushlarini tallafuz qilamiz va eshitamiz.Harflarni esa ko’ramiz, yozamiz va o’qiymiz.

O’zbek tilida 6 ta unli, 23 ta undosh harf bor:

A a         B b         D d         E e          F f           G g         H h         I i

J j          K k       L l        M m      N n         O o         P p         Q q

R r          S s          T t           U u         V v         X x          Y y          Z z

O’ o’      G’ g’      Sh sh     Ch ch     ng                                        
Tayanch so’zlar: alifbo, tovush, nutq tovushi, harf, alfavit, eshitmoq ko’rmoq, yozmoq, o’qimoq.

Mavzuni mustahkamlash uchun savollar:

1.Alifbo nima va u dastlab qanday paydo bo’lgan?

2.Tovush nima?

3.Nutq tovushlari tabiatdagi boshqa tovushlardan qanday farqlanadi?

4. Harf nima? Alfavit-chi?

5.Tovush bilan harf munosabatini qanday izohlaysiz?

Topshiriqlar

1-topshiriq: Nuqtalar o’rniga x, h undoshlaridan mosini qo’yib,

maqollarni ko’chiring.

1. ...alq ishi-...aq ish. 2. Odamning ...usni me...natda. 3. Ish ishta...a ochar. 4. ...alol ish-lazzatli yemish. 5. ...azina g’oyibdan emas, me...natdan. 6. Suvsiz ...ayot, me...natsiz ro...at bo’lmas. 7. Me...nat ba...t keltirar.
2-topshiriq: Quyidagi so’zlarni rus tiliga tarjima qiling.

Ot, tom, moy, son, don, bosh, osh, joy, kon, lola, mol, mohir, nok, non.

16-mavzu: Orfoepiya. Talaffuz qoidalari

Reja:

1.Orfoepiya tushunchasi.

2.Orfoepiyaning o’rganish ob’yekti.

3. O’zbek tili orfoepiyasi va qoidalari.

Tog’ri talaffuzqoidalarning yig’indisi orfoepiya deb yurtiladi. To’g’ri so’zlash, avvalo, shaxsning ma’lum bir qonun–qoidalariga amal qilib so’zlash va yozish tushuniladi.

1)muhim, munis, muhit, savol, shamol kabi so’zalrnig birinchi bo’g’indagi a tovushi o tovushiga yaqin talaffuz qilinsa ham a yoziladi.

2)traktor, direktor kabi so’zlarning urg’usiz bo’g’indagi unli deyarli talaffuz qilinmaydi: bog’lar (ko’p bog’) – bog’lar (harakat), surma (harakat), atlas (shoyi) – atlas (xarita) .

3)Gapda, odatda, urg’u olgan so’z bo’lsa, hammasi mantiqiy urg’u olishi mumkin. Men makatabga bordim. Maktabga men bordim.

Talaffuzda ohang muhim o’rin tutadi. Ohang vositasida so’z birikmalari va gap hamda uning bo’laklari farq qilinadi: Tozagul (ot, atoqli ot) – toza gul (so’z birikmasi). 1.Mashinadan / ikki bolali ayol tushdi. 2.Mashinadan ikki / bolali ayol tushdi. 1 – gapda ayol bitta, bola ikkita, 2 – gapda esa ayol ikkita.

Gap bo’lak sintagma deb yuritiladi. Gul janubining oydin kechasi / Asta keldi dengiz yoniga. Bu gapda ikkta sintagma mavjud. Sintagmalar orasiga yozuvda ba’zan vergul qo’yiladi, ba’zan qo’yilmasligi ham mumkin.