O‘zbek tili marketing terminlari polisemiyasi

Alijonova Durdona DAK savollariga javoblar
1-javob.O‘zbek tili marketing terminlari polisemiyasi. Aslini olganda, terminlar monosemantik xususiyatga ega bo‘lishi bilan boshqa birliklardan farqlidir. O‘zbek tilshunosligida so‘z ma’nosining o‘zgarishi ma’noning ko‘chishi, polisemantik so‘zlarning ba’zi ma’nolari orasidagi bog‘lanish uzilib, ayrimlarining maxsuslanishi orqali yangi so‘zning hosil bo‘lishi semantik yoki leksik-semantik yo‘l bilan so‘z yasash deb yuritiladi. Ma’lumki, tilda so‘zlarning ma’nolari har xil usullar bilan ko‘chishi mumkin. Chunonchi so‘z semantikasidagi o‘zgarish, asosan, metafora, metonimiya, sinekdoxa, vazifadoshlik kabi semantik transformatsiya asosida ro‘y beradi. Tilshunoslarning yakdillik bilan bildirgan fikrlariga qaraganda semantik usul bilan termin hosil qilishda asosiy rolni metafora o‘ynaydi. Chunki umumadabiy yoki jonli tildagi so‘zlarning biror xususiyatini, masalan, shakl o‘xshashligini, rang-tusdagi bir xillikni asos qilib olish yo‘li bilan yangi-yangi terminlar vujudga keladi. Marketing termini onomastik birlikka aylangan bo‘lib, “Marketing” – Buyuk Britaniyada nashr qilinuvchi asosiy haftalik gazeta. Professional marketologlar hamda tovarlar va xiamatlar marketing sohasida ishlovchilar uchun mo‘ljallangan. Aqcha – pul so‘zining ayrim shevalardagi ko‘rinishi. Aqcham tugadi. "Ko‘ki", "qog‘oz" – AQSH dollarining o‘zbek shevalaridagi varianti. Asosan, metafora usulida ma’no ko‘chishi orqali vujudga kelgan, natijada, yangi so‘z is’temolga kirgan. Ammo rasmiy hujjatlarda hamda diplomatik munosabatlarda dollar shaklida qo‘llanadi.
O‘zbek tili marketing terminlarining semantik yoki semantik-sintaktik usul bilan yasalishi sof o‘zbekcha yoki o‘zbek tilida avvaldan ishlatib kelingan arabcha, fors-tojikcha so‘zlarni yangi ma’noda qo‘llashdan iborat. O‘zbek tilida nashr etilgan darslik va o‘quv qo‘llanmalarda, terminologik va izohli lug‘atlardan to‘plangan misollarni tahlil qilib chiqib, o‘zbek tili leksikasining qator qatlamlaridan olingan leksik birliklar marketing terminlariga aylanganligining guvohi bo‘lamiz. Bu o‘rinda mazkur so‘zlarning ma’nosi o‘zgargan yoki ko‘chma ma’noda qo‘llangan. O‘zbek marketing terminlarining ma’lum qismini tashkil qiluvchi bunday birikma terminlar boshqa sohalarda bo‘lganidek, tushunchalarni mantiqan to‘g‘ri, mazmunan va grammatik jihatdan to‘g‘ri ifodalashda birikmaning semantik transformatsiyaga uchragan ikkinchi qismining ahamiyati katta. Yuqorida keltirilgan nazariyalardan ayon bo‘ladiki, terminlar semantikasida polisemantik belgi mavjud. Rus olimlari R.A.Budagov va A.A.Reformatskoy keltirgan nazariyalar bilan tanishamiz. Vaholanki, ularning nazariyalarida termin – monosemantik xususiyatli birlik sifatida qayd etilgan. Budagov yozadi: termin so‘zning asl ma’nosini anglatuvchi va bir xil ma’nolarga egaliligi bilan boshqa so‘zlardan farq qiladi. Terminda emotsional rang-baranglik yo‘q. Reformatskoy fikricha, terminlar alohida vazifasiga ko‘ra cheklangan maxsus so‘zlardir. Bunday so‘zlar bir ma’nolikka, tushuncha va narsa nomlarini aniq ifoda etishga moyil bo‘ladi.
L.A.Tyurina esa fransuz va rus dengizchilik terminlarini tadqiq etib, terminlarda nafaqat ko‘p ma’nolilik, ekspressivlik, emotsionallik sifatlari bo‘libgina qolmay, metaforik ko‘chma ma’nolarga ham ega ekanligini o‘z ishida qayd etadi.
2-javob. Tarixiy jarayonlarning guvohlik berishicha, qadimda turkiy xalqlar savdo-sotiq ishlari bilan faol shug‘ullanishgan. Demak, qadimgi turkiy til manbalarida savdo hamda tijoratga oid atamalari salmoqli o‘rin tutadi, ularning soni haqida ma’lumotni esa t.f.d. professor Shamsiddin Kamoliddin maqolalarida uchratamiz. 160 dan ortiq marketing etimologiyasiga oid atamalar, asosan, ot va fe’llardan iborat. 15 tasi savdogarlik va tijoratchilik bilan bog‘liq: arquchi – dallol, vositachi; asiyliy – foyda ko‘ruvchi; bista – karvonsaroy egasi, mol oldi-sotdisida o‘rtada turuvchi; sartla – savdogar hisoblanmoq va boshqalar. 60 ga yaqin atamalar esa oldi-sotdi jarayonini ifodalash uchun foydalanilgan: al – almashtirmoq, qarzga olmoq, sotib olmoq; alim – qarz (olinishi kerak bo‘lgan), foyda, kirim; alsa – sotib olishni istamoq; ber – to‘lamoq kabilar.
Boshqa tillarda bo‘lganidek, o‘zbek tilida ham xalqning turmushiga, ishlab chiqarish faoliyati, usuli, atrof-muhit bilan munosabatiga qarab qadimdanoq xilma-xil lug‘aviy qatlamlar tarkib topa boshlagan. Asta-sekin jamiyat taraqqiy eta boshlagani sari boshqa sohalarda bo‘lganidek iqtisodiyotda ham yangidan yangi qonuniyatlar kashf etila boshladi. Bunday ekstralisoniy omillar iqtisodiyotning o‘ziga xos terminologik tizimining qaror topishiga sabab bo‘ldi. Demak, marketing terminologiyasi hozirgi holatiga yetib kelgunga qadar bir necha bosqichni bosib o‘tdi:
XX asr boshlarigacha bo‘lgan davr: sarmoya, savdogar, baqqol, baqqollik, aqcha, attor, bazzoz, rasta, baho, narx, qiymat, foyda, mablag‘, mol-mahsulot kabilar.
XX asrning 20-90-yillardagi taraqqiyoti: veksel, kredit, tovar, blanka, kapital, listovka, bank, arenda.
Istiqloldan keyingi davr: market, menejment, biznes, audit, investitsiya, bankomat, diller, bonus, brend, trend.
Mahmud Qoshg‘ariyning “Devonu lug‘atit-turk” asarida , Alisher Navoiy hamda Bobur asarlarida ham bir qator terminlarni uchratishimiz mumkin. Jumladan, “Devonu lug‘atit-turk” dagi ayrim terminlar hozirda ham iste’molda mavjud: oldi-sotdi, savdo-sotiq kabilar. Ayrimlari esa iste’moldan chiqib, arxaizmlarga aylangan: berg‘o – qarz, o‘ronch – pora, yomg‘a – mollarni saqlovchi va ularni yig‘uvchi amaldor, sart – savdogar, terchi, muzd – ish haqi oluvchi, asig‘ - foyda, alim – olinadigan narsa, alimchi – qarz beruvchi.
Yusuf Xos Hojibning “Qutadg‘u bilig” dostonida ham savdo-sotiqqa oid bir qator terminlarni uchratish mumkin: tavar – mol, narsa; satiy – savdo-sotiq; sart – savdogar, jarmaq – pul, alim-berim – oldi-berdi; kebit – do‘kon; darb – hisob; saqish – hisob-kitob kabilar uchraydi.
Keltirilgan dalillardan ijtimoiy-siyosiy hayotning, bilish jarayonining xilma-xil sohalariga oid ko‘p terminlarning qayd etilgani va ulardan ayrimlarining ham o‘sha davrdagi ma’nolari bilan qo‘llanayotganligi ayon. Bundan ularning hozirgi kungacha yetib kelishida turli davrlarda tuzilgan lug‘atlarning ham ahamiyati beqiyos ekan, degan xulosaga kelish qiyin emas. Marketing terminlari o‘z ifodasini topgan lug‘atlar jumlasiga yana quyidagilarni kiritish mumkin: “Badoyi ul-lug‘at”, L.Budagov, V.V.Radlov tomonidan jonli turkiy tillar va lahjalar hamda turkiy yozma yodgorliklar materiallardan foydalanib tuzilgan lug‘atlar va boshqalar.
O‘zbek adabiy tilining asoschisi Alisher Navoiyning asarlarida umumturkiy marketing terminlar qo‘llangan. Aslida, o‘z qatlamga oid terminlar faqat turkcha emas, balki, arabcha, forscha terminlarni ham o‘z ichiga oladi. Masalan, savdopisha, savdogar, savdogarchilik; sarmoya, mablag‘; bay’ona, baho, qiymat, bay puli; manfaat, foyda, daromad; dastmoya, farmoya, naqd pul, naqdina; narx, baho; nafaqa, maosh kabilar.
O‘z qatlamga oid terminlarning muhim xususiyati shuki, turkcha, arabcha-forscha terminlardan iborat bo‘lishidir.
3-javob. Tadqiqot ishida jami 500 ga yaqin terminlardan foydalandik. A.Mamanazarov “Marketing terminlari izohli lug‘ati” da 1500 ga yaqin sarlavha, ya’ni lug‘atbop maqola bilan 3500 dan ziyod marketing terminlari talqin etilgan. Fayyoza Bazarovaning “Marketing” darsligida 150 ta,Sh. Ergashxodjayeva “Strategik marketing” darsligida 40 ta terminlar lug‘ati keltirilgan. Ushbu sanab o‘tilgan ishlar sohaning o‘zigagina xos jihatlar yoritilganligi bilan farqlanadi. Ularda terminlarning til xususiyatlari ochib berilmagan bo‘lib, marketing terminlarining izohi keltirilgan. “O‘zbek tilining izohli lug‘ati”da “O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi”da ham sohaga oid terminlar o‘z ifodasini topgan.