O‘zbek tili fonetikasi

Tovushning miqdor belgisi deyilganda odatda tovushning cho‘ziqligi nazarda 
tutiladi.  Tovushning  cho‘ziqligi  uning  talaffuz  qilinishicha,  ko‘p  vaqt  ketgan 
tovushlar  cho‘ziq  tovushlar  deb  ataladi.  Lekin  nutq  tovushlari  uchun  absolyut 
cho‘ziqlikning  qimmati  yo‘q.  chunki  nutq  tovushlarining  qimmati  o‘zining  tabiiy 
(nisbatan  cho‘ziq,  nisbatan  qisqa)  vaqti  bilan  belgilanadi.  Biroq  “miqdor  belgisi” 
degan  iboraning  nutq  tovushining  cho‘ziqliligiga  nisbatan  shartli  ravishda 
qo‘llanilishini unutmaslik kerak. Chunki ayrim tillarda, kam bo‘lsa-da, ma’no ajratish 
uchun  xizmat  qiluvchi  cho‘ziklik  ham  uchraydi.  Bu  esa  nutq  tovushining  sifat 
belgisidir. (Bu haqda vokalizm mavzusida batafsil to‘xtalgan) 
Shuni  ta’kidlash  zarurki,  fonologik  cho‘ziqlik  sifat  o‘zgarishiga  olib  kelsa, 
fonetik cho‘ziqlik miqdor o‘zgarishiga olib keladi. 
Shunday  qilib,  ayrim  tillarda  prinsipial  (ma’no  ajratuvchi)  cho‘ziq  tovushlar 
mavjud.  Ular  shu  tilning  tabiatiga  xos  bo‘lgan  birlamchi  -  fonologik  cho‘ziq 
tovushlardir.  Shuningdek,  ikkilamchi  –  fonetik  cho‘ziqlik  ham  bo‘lib,  ular  keyingi 
davrda  yuzaga  kelgan.  Bunda  tovushning  cho‘ziqligi  urg‘uga  yoki  pozitsiyaga 
bog‘liq bo‘ladi. Bunday cho‘ziqlik odatda hamma tillarga xos bo‘lib, nutq jarayonida 
ko‘p  uchraydi.  Shu  boisdan  bo‘lsa  kerak,  rus  tilshunoslari
1
  fonetik  cho‘ziqlikni 
cho‘ziqlikning asosiy turi deb hisoblaydilar. 
Ma’lum bir tilga xos bo‘lgan nutq tovushlarini hosil qilishga muvofiqlashgan 
nutq apparati artikulyatsion baza deb ataladi. 
Tovush artikulyatsiyasida uch holat bo‘ladi: 
1. Ekskursiya — tovush hosil qilishga o‘tish. 
2. Pauza—tovush chiqarish uchun pauza qilish (to‘xtab olish). 
3. Rekursiya — asl holiga qaytish. 
Artikulyasiyada  ikki  hodisa  juda  muhim  rol  o‘ynaydi:  artikulyatsiya  o‘rni  va 
artikulyatsiya usuli. 
                                                                 
1
 Қаранг: Матусевич М.И. современный русский язык. Фонетика. –М., 1976, -С: 30.
 

---

57 
 
Tovush  hosil  qilishda  nutq  organlarining  ishtirok  etgan  qismi  artikulyatsiya 
o‘rni  deyiladi.  Tovush  hosil  qilish  paytida  ikki  organning  bir-biri  bilan  jipslashishi 
yoki jipslashmay, oradan havoning o‘tib ketishi uchun bo‘shliq qolishi artikulyatsiya 
usuli deyiladi.