O‘zbek qissalari poetikasi

IMPRYeSSIONIZM (fr. impression – taassurot) – XIX asrning so‘nggi choragida dastlab rangtasvir san’atida paydo bo‘lib, kyeyinchalik boshqa san’atlarga ham syezilarli ta’sir o‘tkazgan yo‘nalish. Adabiyotga tatbiqan I. tyermini kyeng va tor ma’nolarda qo‘llanadi. Kyeng ma’noda I.ga turli ijodiy myetodlar doirasida kuzatilgan uslub hodisasi sifatida qaraladi. Jumladan, impryessionistik uslub ryealist san’atkorlar (Gi dye Mopassan, A.P.CHyexov, I.A.Bunin va b.)ijodida ham kuzatilib, ryealistik tasvir imkoniyatlarini kyengaytirishga xizmat qilgan. I. uslubi olamni yangicha ko‘rishga intilish mahsulidir, uning dastlab rangtasvirda qaror topgani ham shundan. Bu uslubda tasvirlangan narsa ryeallikdagiga monand aniq va mukammal shakl kasb etmaydi: u go‘yo shtrixlar bilan chiziladi va har bir shtrix o‘zida o‘sha narsadan olingan oniy taassurotni aks ettiradi. SHunga qaramay, bu shtrixlar butun tarkibida bir-biri bilan uzviy aloqador, taassurotlar birligi o‘sha narsa haqidagi yaxlit tasavvurni byeravyeradi. SHunga o‘xshash, so‘z bilan amalga oshirilgan impryessionistik tasvirda ham oniy taassurot qayd etiladi: go‘yo voqyelikdagi narsa-hodisalar ma’lum maqsaddan kyelib chiqqan holda saylab emas, taassurotlar asosida tasodifiy tarzda tasvirdan joy oladi. Natijada ryealistik tasvirga xos muhim dyetallarni maqsadli tanlash (“sahnada miltiq bo‘lsa, u otilishi kyerak”) va shundan kyelib chiquvchi barcha dyetallarning bir-biriga bog’liqligi tamoyili buziladi, tasvirlangan narsa tasavvurda yaxlit shakli-shamoyili bilan jonlanmaydi. Lyekin dyetallarning assosiativ aloqalari butunlikni hosil qilavyeradi, chunki tasvir bitta sub’yekt nigohi orqali byerilgan, faqat bu nigoh olamni fotoapparat ob’yektivi kabi emas, chin ma’noda “qalbdan o‘tkazib” ko‘radi. Bu esa tasvirga syerjilolik, ko‘pma’nolilik, emosional to‘yintirilganlik baxsh etadi, uning estyetik ta’sir kuchini oshiradi. SHu jihatlari tufayli impryessionistik uslub xususiyatlari ryealizm, naturalizm, nyeoromantizm, simvolizm singari turli ijodiy tamoyillarga tayangan adabiy yo‘nalish va oqimlarga mansub ijodkorlar e’tiborini tortdi, uslubining tarkibiy qismiga aylandi.
Mazkur xususiyatlarni mutlaqlashtirish, ularni uslub hodisasi emas, dunyoni yangicha ko‘rish va idrok etish dyeb bilish oqibatida XX asr bo‘sag’asiga kyelib I. alohida yo‘nalish, ijodiy myetod sifatida shakllandi. Bu myetod inson ongining oniy holatlarida hosil bo‘luvchi, faqat his etilishi mumkin bo‘lgan tutqich byermas taassurotlarnigina haqiqiy dyeb bildi. SHunga ko‘ra, u sirli ishoralarga asoslangan obrazlar yaratadi, ularning yordamida inson ongining chuqur puchmoqlariga nazar solmoqchi bo‘ladi. Ayni shu jihatlari bilan u “ong oqimi” adabiyotiga asos yaratdi. Alohida adabiy yo‘nalish (ijodiy myetod) sifatidagi I. XX asr o‘rtalariga kyelib barham topdi.