O’zbek mumtoz va milliy uyg’onish adadiyoti tarixi

SULTON HUSAYN BOYQARO – HUSAYNIY SHE’RIYATI

XV asrning ikkinchi yarmi Movarounnahr va Xurosonda temuriylar saltanatining yakuniy davridir. Bu davrda Movarounnahrda temuriyzoda Sulton Abusaid mirzo (vaf.1468), uning o’g’illari Sulton Ahmad mirzo (vaf.1494), Umarshayx mirzo (vaf.1494), Sulton Mahmud mirzo, Boysunqur mirzo, Sulton Ali mirzolar saltanati davom etgan bo’lsa, Hirot markazligidagi Xurosonda esa Abulqosim Bobur mirzo (vaf.1457), Abusaid mirzo (vaf.1468) lardan so’ng 1469 yildan 1506 yilgacha Sulton Husayn Boyqaro hukmronlik qildi.

Hirot markazligidagi Xurosonda Sulton Husayn Boyqaro hukmronlik davrining ko’pchilik qismi ham uning do’sti Alisher Navoiy, ustozi Abdurahmon Jomiy, amir Shayximbek Suhayliy, Pahlavon Muhammad va boshqalar ko’magida samarali tarzda davom etdi.
Sulton Husayn Boyqaro davridagi Xuroson, xususan, Hirotning holati Alisher Navoiyning turli asarlarida Mirxond va Xondamir "Ravzat us-safo"sining yettinchi jildida, Bobur "Boburnoma" sida, Sulton Husayn Boyqaroning o’zi yozgan "Risola"sida, Vosifiyning "Badoe` ul-vaqoe`" yodnomasi va boshqa asarlarda batafsil bayon qilingan. Ilm va san`atning turli sohalari bilan chambarchas aloqada bo’lgan adabiy muhitda ham ana shunday rivojlanish ko’zga tashlanadi.
XV asrning ikkinchi yarmi - "Temuriylar davri haqiqatan ham ilm-fan, madaniyat va maorifning behad ravnaq topishini ta`minlagan Sharq uyg’onish davri edi". O’zbekiston Prezidenti I. Karimov tomonidan juda adolatli tarzda baholangan bu davr ilmiy-adabiy muhitini chuqur o’rganish va yoritishga xizmat qiladigan qimmatbaho ilk manbalar mavjudki, ular o’sha davrda yashab ijod etgan shoir, nasrnavis va tarixchilarning bizgacha etib kelgan meroslaridir. Bu davr yozma yodgorliklaridagi ma`lumotlar yaxlit tarzda o’rganilganda davr adabiy muhiti, uning xususiyatlari haqida aniq xulosalarga kelish mumkin.
Mavjud manbalarning ma`lumotlari umumlashtirilsa, shu narsa ma`lum bo’ladiki, mazkur davr adabiy muhiti turli toifa va tabaqadan etishib chiqqan shoir va adiblardan iborat bo’lib, ularning umumiy soni mingdan ham ko’proqdir. Ular orasida shoh (Husayn Boyqaro), shahzoda (G’arib mirzo), amir (Alisher Navoiy, Shayxim Suhayliy), ziyoli (Abdurahmon Jomiy), hunarmand (Sulton Ali Mashhadiy), dehqon (Darvesh Dehakiy), talaba (Sayfiy Buxoriy, Badriddin Hiloliy, Mirzobek) va boshqa toifalarning namoyandalari bor.
Turli ijtimoiy toifa va tabaqa vakillaridan tashkil topgan adabiy muhitda shunga muvofiq tarzda turli badiiy uslublar, mazmun va badiiylik saviyasi va darajasi turli xil bo’lgan asarlar mavjud edi.
Bu davr adabiy muhitida mumtoz adabiyotdagi janrlarning ko’pida badiiy asarlar yaratilgan bo’lsa-da, she`riy janrlardan g’azal, qasida, ruboiy, qit`a, fard, muammo va musammatlarga ko’proq e`tibor qaratildi. Doston-masnaviy janrida esa alohida doston-masnaviylar, jumladan, Alisher Navoiyning "Lison ut-tayr"i, Shayximbek Suhayliyning "Layli va Majnun"i bilan bir qatorda turkum doston-masnaviylar, ya`ni xamsa: Alisher Navoiy "Xamsa"si va sab`a-yettilik: Abdurahmon Jomiyning "Haft avrang"i ham yaratildi. Nasriy asarlar yozish ham keng rivojlanib, tarixiy (Mirxond va Xondamirning "Ravzat-us-safo"si, Alisher Navoiyning "Tarixi muluki Ajam", "Tarixi anbiyo va hukamo"), falsafiy (Abdurahmon Jomiyning "Nafahot ul-uns", Alisher Navoiyning "Nasoyim ul-muhabbat"), pand-nasihat va ijtimoiy (Alisher Navoiyning "Mahbub ul-qulub"i, Husayn Voiz Koshifiyning "Futuvvatnoma", "Axloqi Muhsiniy", Abdurahmon Jomiyning "Bahoriston"), ilmiy (Alisher Navoiyning "Majolis un-nafois", "Muhokamat ul-lug’atayn", "Mezon ul- avzon", Abdurahmon Jomiyning aruz va qofiya haqidagi risolalari, Atoulloh Mashhadiyning "Badoe` us-sanoe`", Sayfiy Buxoriyning aruzga doir risolasi), badiiy (Husayn Voiz Koshifiyning "Anvori Suhayliy" - "Kalila va Dimna" ning yangi tahriri) yo’nalishdagi asarlar maydonga keldi. Bu asarlarning hammasida ham mumtoz nasrda qo’llaniladigan san`atlar, jumladan, saj` keng ishlatilgan. Shu jihatdan nasriy asarlarda badiiylik ancha sezilib turadi, ularda oyat va hadislar, she`riy parchalardan foydalanish kuzatiladi.