O’zbek mumtoz va milliy uyg’onish adadiyoti tarixi

1.2. Muhojirlikdagi adabiyot: Pahlavon Mahmud, Badr Chochiy va Muhammad Avfiy haqida umumiy ma`lumot.
Bu davr adabiyotininng muhim tarkibiy qismini muhojirlikda yaratilgan asarlar tashkil etadi. Chingizxon istilosi yozma adabiyotga ham salbiy ta'sir ko’rsatdi. Bosqinchilar madaniyat yodgorliklarini, san'at va adabiyot asarlarini yo’q qilib yubordilar. Ilm-fan, san'at vakillarining bir qismi janglarda halok bo’ldi, ayrimlari asir qilindi. Ayrimlari boshpana izlab boshqa o’lkalarga kеtib qolishga majbur bo’ldi. Buxorolik shoir, adib va adabiyotshunos Muhammad Avfiy, toshkеntlik shoir Badriddin Chochiy, naxshablik (Qashqadaryo vodiysi) shoir Ziyo Naxshabiy va boshqalar bir muncha tinch bo’lgan Hindistonga borib, ijodiy ish bilan shug’ullandilar. Ayrim olimlar, san'atkorlar va yozuvchilar Eronga, Turkiyaga, Misrga va boshqa mamlakatlarga bordilar. Jumladan, shoir Kamol Xo’jandiy, Nosir Buxoriy va boshqalar Eronga borib, o’sha yеrda turg’un bo’lib qoldi.
Muhammad Avfiy Buxoriy (tug’.1172-1176, vaf. 1232-1242) XIII asr oxiri XIV asr boshlarida yashab o’tgan mashhur shoir, nosir, tazkiranavis va mutafakkirdir. Uning dunyo madaniy merosi xazinasini boyitgan ikki asari bizgacha yetib kelgan. Shulardan biri 1221-yilda yozilgan “Lubob ul-albob” (Mag’zlarning mag’zi) tazkirasidir. Ikki jild, o’n ikki bobdan iborat bo’lgan mazkur tazkiraning I jildida olimning she’r va shoirlik haqidagi qarashlari bilan birga islomdan keyingi birinchi shoir mashhur “Qasidayi burda”ning muallifi Ka’b ibn Sobitdan boshlab XIII asrga qadar yashab ijod etgan 130 nafar arab va fors-tojik adabiyoti namoyandalari haqida nuhoyatda qimmatli ma’lumotlar o’z ifodasini topgan. Kitobning II jildida Muhammad Avfiyga zamondosh bo’lgan 169 nafar shoir haqidagi ma’lumotlar mavjud. Xususan, oldingi mavzularda ham ko’rib o’tilganidek, Ro’dakiy va Firdavsiy, shuningdek, Nosir Xusrav, Hoqoniy, Nizomiy, As’adi Tusiy kabi mashhur shoirlar haqida eng ishonchli va qimmatli ma’lumotlar shu manbadan olingan.
Avfiyning yana bir asari 1232-33-yilda yozilgan “Javome’ ul-hikoyot min lavome’ ul-rivoyot” bo’lib falsafiy-axloqiy va ijtimoiy mavzulardagi hikoyatlarni o’zida mujassam etgan. Asar to’rt qism 25 bobdan iborat. Har bir bob maxsus mavzuga ega bo’lib, asarda jami 2113 ta hikoyat jamlangan. Mazkur asar keyingi davr fors-tojik va turkiy adabiyotiga jiddiy ta’sir ko’rsatgan. Xususan Alisher Navoiy asarlaridagi ayrim hikoyatlar mazkur asar ta’sirida yaratilganligini ko’rishimiz mumkin.